Αύγουστος: Μαθήματα εξουσίας εαυτού και άλλων

«Πάντως, ήταν περισσότερο ένστικτο παρά γνώση αυτό που με βοήθησε να καταλάβω πως, αν είναι η μοίρα κάποιου ν’ αλλάξει τον κόσμο, υποχρέωσή του είναι πρώτα ν’ αλλάξει τον εαυτό του. Αν θέλει να υπακούσει στη μοίρα του, πρέπει πρώτα να βρει ή να επινοήσει μέσα του ένα σκληρό και κρυφό κομμάτι, που θα αδιαφορεί για τον ίδιο, για τους άλλους, ακόμα και για τον κόσμο που προορίζεται να αλλάξει –όχι σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες, αλλά με τρόπο και μορφή που θα ανακαλύψει στην πορεία»: αυτή είναι ίσως η φράση (δια στόματος του ίδιου του Γάιου Οκτάβιου) που χαρακτηρίζει περισσότερο από κάθε άλλη το έργο του John Williams «Αύγουστος».

Το «Αύγουστος» είναι το τέταρτο και τελευταίο βιβλίο του John Williams, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1972 (εφτά χρόνια μετά το «Στόουνερ») και τιμήθηκε με το National Book Award των ΗΠΑ. Θέμα του η ζωή του πρώτου και σημαντικότερου Ρωμαίου αυτοκράτορα, αυτού που με τις ιδέες του και τα έργα του αναμόρφωσε τη Ρώμη, για να την αναδείξει ως σταθερό σημείο αναφοράς για τον δυτικό πολιτισμό τους επόμενους αιώνες. Όμως, στο επίκεντρο του έργου, όπως και στη ζωή του Γάιου Οκτάβιου, είναι η εξουσία: η άσκησή της, το αντικείμενό της, η διαμόρφωσή της –και μαζί η διαμόρφωση αυτών που την ασκούν ή αυτών που την υπόκεινται, και των ζωών τους.

Το βιβλίο είναι γραμμένο με τη μορφή επιστολών. Συγγενείς, φίλοι, εχθροί και πρόσωπα του περιβάλλοντος του Οκτάβιου μιλούν γι’ αυτόν, περιγράφουν τις δράσεις του, κρίνουν την πολιτική του και τη συμπεριφορά του. Στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται η νίκη του στους ρωμαϊκούς εμφύλιους πολέμους που ακολούθησαν τον θάνατο του Καίσαρα, η ανάρρησή του στο ύπατο αξίωμα της Ρώμης και το οριστικό τέλος της δημοκρατίας. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η πολιτεία του ως αυτοκράτορα, οι ιδέες και ο τρόπος με τον οποίο διαμόρφωσε τη νέα Ρώμη. Και στο τρίτο μέρος, έρχεται ο απολογισμός, με τη μοναδική επιστολή του ίδιου του Αύγουστου που κρίνει εαυτόν και αλλήλους, που βγάζει τα συμπεράσματά του, κάνει τον απολογισμό του και εξομολογείται.

Το εντυπωσιακό στο βιβλίο είναι ότι δεν αφορά τη «μεγάλη» ιστορία: οι γνώσεις που χρειάζεται για να το παρακολουθήσει κάποιος ή οι γνώσεις που αποκτά είναι ό,τι διδάσκεται στο σχολείο (τριανδρίες, εμφύλιοι πόλεμοι, Κλεοπάτρα κ.λπ.). Εδώ το νόημα βγαίνει από τη «μικρή» ιστορία: γάμοι, προδοσίες, συμμαχίες, πολιτικοί ελιγμοί, φίλοι, σχέσεις, προσωπικοί θρίαμβοι και ήττες, κοινωνικές συμβάσεις, επιθυμίες, στόχοι, πάθη, τέχνη, εσωτερικές συγκρούσεις, αυτά είναι απ’ τα οποία ξεπηδούν τα μεγάλα γεγονότα, η άσκηση της «μικροεξουσίας» σε αυτά τα πεδία είναι που διαμορφώνει τα μεγάλα αποτελέσματα. Και σε αυτά τα πεδία ένα αουτσάιντερ της ρωμαϊκής πολιτικής σκηνής έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης, σε αυτά τα πεδία νίκησε πιο ισχυρούς στρατιωτικά αντιπάλους ένας νεαρός που ήθελε να γίνει συγγραφέας ή φιλόσοφος, αλλά τελικά αποφάσισε να δεχτεί και να επιβάλει την κληρονομιά που του άφησε ο Ιούλιος Καίσαρας, σε αυτά τα πεδία άσκησε τη μεγάλη πολιτική του εξουσία δημιουργώντας έναν νέο κόσμο.

Το βιβλίο είναι από κάθε άποψη σπουδαίο (το λιγότερο). Σε πρώτο επίπεδο γιατί σκιαγραφείται το πορτρέτο μιας εντυπωσιακής προσωπικότητας και μια πολύπλοκη και ταραγμένη εποχή –και μάλιστα με τον πραγματικά δεξιοτεχνικά συγγραφικό τρόπο των επιστολών. Σε δεύτερο επίπεδο γιατί το πρίσμα που επέλεξε ο συγγραφέας μπορεί να είναι η εξουσία, αντικείμενο όμως είναι η ζωή, οι ζωές όλων, οι διαρκείς αλλαγές, οι προσαρμογές, οι εκκινήσεις, το τέλος –όπως σχεδόν αριστουργηματικά δίνεται στην επιστολή του Οκτάβιου, που κλείνει το βιβλίο. Κι αν σε πρώτο επίπεδο το βιβλίο μπορεί να χαρακτηριστεί βαθιά πολιτικό, σε δεύτερο είναι βαθιά ανθρωπιστικό –και ανθρώπινο: δεν υπάρχει σημείο που να μην περνά απ’ τις σελίδες του και να μην αγγίζεται, οδηγώντας βήμα-βήμα στη μεγάλη εικόνα της ζωής.

Σίγουρα το «Αύγουστος» κατατάσσεται στα κορυφαία ιστορικά μυθιστορήματα. Αλλά η εξήγηση κρύβει αρκετή δόση ειρωνείας (σαν αυτή που αφθονεί σε πολλά περιστατικά του βιβλίου): κατατάσσεται στα κορυφαία επειδή ξεπερνά τα όρια του ιστορικού.

Χρήστος Ζαρίφης