Δόκτωρ Φάουστους: Ένα μυθιστόρημα… αιώνιο
Το κύκνειο άσμα του Μαν είναι μια ογκώδης και ιδιόμορφη παραλλαγή του μύθου του Φάουστ, η οποία διαβάζεται μονορούφι.
Μια μυθιστορηματική βιογραφία ξεκινά πάντα με την υποψία ότι όσα λέγονται διυλίζονται μέσα από το πρίσμα του βιογράφου, ο οποίος θέλοντας και μη αναδιηγείται και συνάμα φιλτράρει τη ζωή του βιογραφούμενου. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για μοντέρνες απόπειρες που έχουν μέσα τους το σαράκι της υπονόμευσης.
Αλλά ας ξεκινήσω από τα βασικά. Ο κλασικός φιλόλογος Ζερένους Τσάιτμπλομ επιχειρεί να γράψει τη βιογραφία του φίλου του Άντριαν Λεβέρκυν, μουσικού και θεολόγου, ο οποίος ήταν παιδιόθεν ιδιαίτερη περίπτωση που ανδρώθηκε με καλές σπουδές φιλοσοφίας, θεολογίας και μουσικής εξελισσόμενος σε ιδιοφυΐα. Το κομβικό σημείο είναι ο διάλογος που εξιστορείται περίπου στη μέση του εφτακοσιοσέλιδου έργου, διάλογος του Λεβέρκυν με τον διάβολο, κατ’ αναλογία με την ανάλογη συζήτηση του κύριου με τον Μεφιστοφελή στον Φάουστ του Γκαίτε. Εδώ όπως κι εκεί μια δοσοληψία διαμείφθηκε, όπου ο Λεβέρκυν κάτι έδωσε στον διάβολο και κάτι απ’ αυτόν πήρε.
Το κολοσσιαίο έργο είναι γεμάτο με λεπτομέρειες, με παρεκβάσεις, με στολίδια και μικρές ιστορίες, με αναστοχασμούς για το έργο του βιογράφου, με έναν χειμαρρώδη εν πολλοίς μονόλογο που προβληματίζεται για τον εαυτό του και συνάμα προσπαθεί να αφηγηθεί με αντικειμενικότητα και πιστότητα. Πάντα αναρωτιέμαι, όταν διαβάζω τέτοια κείμενα, πόση απόλαυση προσφέρουν, πόσο το συνολικό οικοδόμημα ευσταθεί, πόσο οι ποικίλες λεπτομέρειες στηρίζουν ένα αρραγές σύνολο, πώς πρέπει να διαβάσω και τι πιθανότητες δίνω στην ανάγνωσή μου να συλλάβει τα μέρη και το όλο… Μια απάντηση σε όλα αυτά δίνει το ίδιο το μυθιστόρημα με τον παραλληλισμό του με τη μουσική:
“…στη μουσική δεν χρειάζεται να τα ακούει κανείς όλα; Αν λέγοντας ‘ακούγονται’ εννοείς την ακριβή εφαρμογή του κάθε μέσου χωριστά, με την οποία επιτυγχάνεται η ύψιστη και αυστηρότατη τάξη, μια τάξη σαν εκείνη του αστρικού συστήματος, μια κοσμική τάξη και νομοτέλεια, όχι, τότε δεν θα ακούγονται.” (σ. 261)
Αν αυτό υπονοείται και για τη λογοτεχνία τέτοιου είδους, τότε η ανάγνωση μπορεί να προσπεράσει γωνίες, σοκάκια και παρόδους, αρκεί να έχει πάντα στον νου της την ολότητα, το σύνολο που ακούγεται από τις λεπτομέρειες και να συλλάβει τον κόσμο όπως εκπέμπεται από το κείμενο.
Και το σύνολο αποτελεί ένα αμάλγαμα από φιλοσοφία, θρησκεία, μουσική, λαϊκές αντιλήψεις, μυστικισμό, που κουράζει μέχρι να φτάσουμε στο μεδούλι της όλης σύνθεσης, εκεί που ο μουσικός συνομιλεί, με μεγάλη καχυποψία βέβαια, με τον ίδιο τον Διάβολο των χιλίων ονομάτων και των σοφιστικών επιχειρημάτων. Εκεί ο περί ου ο λόγος προτείνει νιτσεϊκά στον Λεβέρκυν δύναμη και επικράτηση στον μουσικό τομέα, στον οποίο θα ήθελε φυσικά να διαπρέψει, αρκεί να παραιτούνταν από κάθε είδους αγάπη. Έτσι, όσο μπαίνουμε βαθύτερα στην ιστορία, τόσο βλέπουμε τον Μαν να συμπλέκει τον Γκαίτε (Φάουστ) με τον Νίτσε (δύναμη μακριά από κάθε είδους αγάπη, που τη θεωρεί αδυναμία). Ο Γερμανός συγγραφέας συνδέει τη γερμανική παράδοση από τον 18ο αιώνα του Γκαίτε μέσω του 19ου του Νίτσε μέχρι τον μοντερνιστικό 20ο.
Από την άλλη, έρχεται και παρέρχεται η αίσθηση ότι ο χρόνος της αφήγησης, δηλαδή το 1944, σχετίζεται με τον χρόνο της ιστορίας, δηλαδή λίγο πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκειά του. Η ναζιστική Γερμανία συνδέεται με την πρόξενο του πολέμου στα 1914 κι ο Ζερένους Τσάιτμπλομ δικαιολογεί την ανάγκη ενός πολέμου. [Παρεμπιπτόντως πάντα είχα στο νου μου ότι ο Μαν είχε ασπαστεί το 1914 τις εθνικιστικές ιδέες, αλλά το 1933 εναντιώνεται στο ναζιστικό καθεστώς και απομακρύνεται από τη Γερμανία]. Μετά τα 2/3 του βιβλίου η σύνδεση της προσφοράς του Μεφιστοφελή στον Λεβέρκυν με τη Γερμανία ως φιλόδοξο κατακτητή της Ευρώπης έγινε πιο ισχυρή. Όπως ο μουσικός δελεάστηκε από την απόκτηση δύναμης, κύρους και υπεροχής, έτσι και το Ράιχ μπήκε στο τριπάκι της κοσμοκρατορίας και της εωσφορικής επικράτησης έναντι των άλλων εθνών. Λέει σε ένα σημείο ο αφηγητής: “ο ορισμός σχεδόν της γερμανικότητας, ενός ψυχισμού που απειλείται από φαντασιώσεις, από το δηλητήριο της απομόνωσης, από επαρχιώτικο αποτράβηγμα, νευρωτική σύγχυση, σωπηρό σατανισμό” (σελ. 411). Οι βλέψεις της Γερμανίας έχουν κάτι το σατανικό…
Πατριάρχης Φώτιος
Αλλά ας ξεκινήσω από τα βασικά. Ο κλασικός φιλόλογος Ζερένους Τσάιτμπλομ επιχειρεί να γράψει τη βιογραφία του φίλου του Άντριαν Λεβέρκυν, μουσικού και θεολόγου, ο οποίος ήταν παιδιόθεν ιδιαίτερη περίπτωση που ανδρώθηκε με καλές σπουδές φιλοσοφίας, θεολογίας και μουσικής εξελισσόμενος σε ιδιοφυΐα. Το κομβικό σημείο είναι ο διάλογος που εξιστορείται περίπου στη μέση του εφτακοσιοσέλιδου έργου, διάλογος του Λεβέρκυν με τον διάβολο, κατ’ αναλογία με την ανάλογη συζήτηση του κύριου με τον Μεφιστοφελή στον Φάουστ του Γκαίτε. Εδώ όπως κι εκεί μια δοσοληψία διαμείφθηκε, όπου ο Λεβέρκυν κάτι έδωσε στον διάβολο και κάτι απ’ αυτόν πήρε.
Το κολοσσιαίο έργο είναι γεμάτο με λεπτομέρειες, με παρεκβάσεις, με στολίδια και μικρές ιστορίες, με αναστοχασμούς για το έργο του βιογράφου, με έναν χειμαρρώδη εν πολλοίς μονόλογο που προβληματίζεται για τον εαυτό του και συνάμα προσπαθεί να αφηγηθεί με αντικειμενικότητα και πιστότητα. Πάντα αναρωτιέμαι, όταν διαβάζω τέτοια κείμενα, πόση απόλαυση προσφέρουν, πόσο το συνολικό οικοδόμημα ευσταθεί, πόσο οι ποικίλες λεπτομέρειες στηρίζουν ένα αρραγές σύνολο, πώς πρέπει να διαβάσω και τι πιθανότητες δίνω στην ανάγνωσή μου να συλλάβει τα μέρη και το όλο… Μια απάντηση σε όλα αυτά δίνει το ίδιο το μυθιστόρημα με τον παραλληλισμό του με τη μουσική:
“…στη μουσική δεν χρειάζεται να τα ακούει κανείς όλα; Αν λέγοντας ‘ακούγονται’ εννοείς την ακριβή εφαρμογή του κάθε μέσου χωριστά, με την οποία επιτυγχάνεται η ύψιστη και αυστηρότατη τάξη, μια τάξη σαν εκείνη του αστρικού συστήματος, μια κοσμική τάξη και νομοτέλεια, όχι, τότε δεν θα ακούγονται.” (σ. 261)
Αν αυτό υπονοείται και για τη λογοτεχνία τέτοιου είδους, τότε η ανάγνωση μπορεί να προσπεράσει γωνίες, σοκάκια και παρόδους, αρκεί να έχει πάντα στον νου της την ολότητα, το σύνολο που ακούγεται από τις λεπτομέρειες και να συλλάβει τον κόσμο όπως εκπέμπεται από το κείμενο.
Και το σύνολο αποτελεί ένα αμάλγαμα από φιλοσοφία, θρησκεία, μουσική, λαϊκές αντιλήψεις, μυστικισμό, που κουράζει μέχρι να φτάσουμε στο μεδούλι της όλης σύνθεσης, εκεί που ο μουσικός συνομιλεί, με μεγάλη καχυποψία βέβαια, με τον ίδιο τον Διάβολο των χιλίων ονομάτων και των σοφιστικών επιχειρημάτων. Εκεί ο περί ου ο λόγος προτείνει νιτσεϊκά στον Λεβέρκυν δύναμη και επικράτηση στον μουσικό τομέα, στον οποίο θα ήθελε φυσικά να διαπρέψει, αρκεί να παραιτούνταν από κάθε είδους αγάπη. Έτσι, όσο μπαίνουμε βαθύτερα στην ιστορία, τόσο βλέπουμε τον Μαν να συμπλέκει τον Γκαίτε (Φάουστ) με τον Νίτσε (δύναμη μακριά από κάθε είδους αγάπη, που τη θεωρεί αδυναμία). Ο Γερμανός συγγραφέας συνδέει τη γερμανική παράδοση από τον 18ο αιώνα του Γκαίτε μέσω του 19ου του Νίτσε μέχρι τον μοντερνιστικό 20ο.
Από την άλλη, έρχεται και παρέρχεται η αίσθηση ότι ο χρόνος της αφήγησης, δηλαδή το 1944, σχετίζεται με τον χρόνο της ιστορίας, δηλαδή λίγο πριν τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκειά του. Η ναζιστική Γερμανία συνδέεται με την πρόξενο του πολέμου στα 1914 κι ο Ζερένους Τσάιτμπλομ δικαιολογεί την ανάγκη ενός πολέμου. [Παρεμπιπτόντως πάντα είχα στο νου μου ότι ο Μαν είχε ασπαστεί το 1914 τις εθνικιστικές ιδέες, αλλά το 1933 εναντιώνεται στο ναζιστικό καθεστώς και απομακρύνεται από τη Γερμανία]. Μετά τα 2/3 του βιβλίου η σύνδεση της προσφοράς του Μεφιστοφελή στον Λεβέρκυν με τη Γερμανία ως φιλόδοξο κατακτητή της Ευρώπης έγινε πιο ισχυρή. Όπως ο μουσικός δελεάστηκε από την απόκτηση δύναμης, κύρους και υπεροχής, έτσι και το Ράιχ μπήκε στο τριπάκι της κοσμοκρατορίας και της εωσφορικής επικράτησης έναντι των άλλων εθνών. Λέει σε ένα σημείο ο αφηγητής: “ο ορισμός σχεδόν της γερμανικότητας, ενός ψυχισμού που απειλείται από φαντασιώσεις, από το δηλητήριο της απομόνωσης, από επαρχιώτικο αποτράβηγμα, νευρωτική σύγχυση, σωπηρό σατανισμό” (σελ. 411). Οι βλέψεις της Γερμανίας έχουν κάτι το σατανικό…
Πατριάρχης Φώτιος
Τόμας Μαν
“Δόκτωρ Φάουστους”
μετ. Θ. Παρασκευόπουλος
εκδόσεις Πόλις
2002
(ανατύπωση 2015)
“Δόκτωρ Φάουστους”
μετ. Θ. Παρασκευόπουλος
εκδόσεις Πόλις
2002
(ανατύπωση 2015)
