Οι Άραβες: Ιστορία από την… «άλλη πλευρά»  

Πώς μπορούμε αλήθεια να μιλάμε για την Ιστορία και να την έχουμε στο μυαλό μας ως κάτι «παγκόσμιο» αγνοώντας εντελώς ιστορίες τόπων όπως η μη αποικιοκρατούμενη Αφρική και κομμάτια της Ασίας ή την Ιστορία άλλων διεθνικών πληθυσμιακών ομάδων και φυλών;

Οι Άραβες- Μια ιστορία του Eugene Rogan που κυκλοφορούν εδώ και λίγο καιρό από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, είναι ένα φιλόδοξο έργο που φέρνει στον Έλληνα αναγνώστη ένα σχεδόν εξ ολοκλήρου άγνωστο αντικείμενο. Το ιστορικό άθροισμα που επιχειρεί ο συγγραφέας ίσως ξενίσει. Ποιοι είναι οι Άραβες και, κυρίως, πώς μπορούμε να μιλήσουμε συνολικά για την ιστορία τους; Για ποιους όλα αυτά τα έθνη αποτελούν ένα ενιαίο ερευνητικό αντικείμενο αν όχι για εμάς τους δυτικούς;

Πρόκειται όντως για βιβλίο που απευθύνεται στον δυτικό αναγνώστη. Δεν είναι όμως «οριενταλιστικό», με άλλα λόγια δεν εξωτικοποιεί τους λαούς την Ιστορία των οποίων αφηγείται, ούτε τους βλέπει αποκλειστικά σε σχέση με τον πλούσιο «πρώτο κόσμο». Στηριζόμενος σε ευρύ φάσμα αραβικών πηγών, αλλά και σε μαρτυρίες Αράβων, μιλά στον δυτικό φίλο της Ιστορίας φιλοδοξώντας να τον κάνει να δει την αραβική Ιστορία με αραβικά μάτια και να καταλάβει καλύτερα τις παρελθούσες και τις σημερινές δυναμικές που, ως συνήθως, είναι αξεδιάλυτα δεμένες.

Το περιεχόμενο είναι σε μεγάλο βαθμό πραγματολογικό. Οι πληροφορίες που δίνονται από τον αμερικανό ιστορικό αφορούν τα συμβάντα στον μεσογειακό και στον αραβικό κόσμο της Ασίας από το 1500 μ.Χ. έως το σήμερα και είναι πολλές, μια που δύσκολα ο ανεξοικείωτος αναγνώστης θα τις έχει ακούσει ξανά. Για τον λόγο αυτό, το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι και το πιο απαιτητικό. Όσο η ιστορία προχωρά προς τον 19ο και, κυρίως, τον 20ο αιώνα οι περιστάσεις είναι πιο αναγνωρίσιμες και ο έλληνας αναγνώστης έχει την ευχέρεια να τις συνδέσει με την Ιστορία της Μεσογείου ή την εντελώς σύγχρονη Ιστορία των τελών του προηγούμενου και των αρχών αυτού του αιώνα.

Η μελέτη των Αράβων στα οθωμανικά χρόνια φωτίζει διαστάσεις της διοίκησης της αυτοκρατορίας, η οποια εξουσίαζε και τον Αραβικό κόσμο για αιώνες. «(…) Λίγο ως πολύ, μόνο άτομα που είχαν στρατολογηθεί μέσω του παιδομαζώματος εισέρχονταν στην ελίτ του οθωμανικού στρατού ή της οθωμανικής κυβέρνησης. Το γεγονός ότι οι Άραβες, οι οποίοι στη μεγάλη τους πλειονότητα ήταν ελεύθεροι μουσουλμάνοι αποκλείονταν από την πρακτική του παιδομαζώματος σήμαινε ότι υποεκπροσωπούνταν σε μεγάλο βαθμό στην άρχουσα ελίτ της πρώιμης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας» (σ. 36).

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το κεφάλαιο όπου αναλύονται οι απαρχές της αποικιοκρατίας. Εκεί ο αναγνώστης μπορεί να συνδυάσει τα γεγονότα με την αντίστοιχη πληροφορία που ίσως έχει μελετώντας την ευρωπαϊκή βουλιμία για υπερπόντιες κτήσεις και να κατανοήσει πόσο χρήσιμο είναι να διαβάζει κάποιος για κάθε ιστορική περίοδο από όσες περισσότερες διαφορετικές οπτικές μπορεί. Αυτό, πέρα από το πέλαγος πληροφοριών, είναι και το δυνατό σημείο του βιβλίου: Προσφέρει την ευκαιρία για διαφορετική ανάγνωση της Ιστορίας της ευρύτερης περιοχής κατά τους πέντε τελευταίους αιώνες.

Ένα μεγάλο μέρος της θεματικής των «Αράβων» κατά την εξέταση του 20ου αιώνα αφορά την αραβοϊσραηλινή διένεξη που ξεκινά τις πρώτες δεκαετίες. Πρόκειται για μια ξεκάθαρη και σε βάθος ανάλυση αυτού που πολλά χρόνια μετά βαφτίστηκε «μεσανατολικό» και έγινε συνώνυμο του σχεδόν άλυτου προβλήματος. Οι ρίζες της σταδιακής εγκατάστασης των Εβραίων στην Παλαιστίνη και η ιστορία των αναμετρήσεών τους με τον αραβικό κόσμο τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80 φωτίζουν τις σημερινές σχέσεις των επικρατέστερων στην περιοχή θρησκειών και την εμπλοκή αυτών των σχέσεων στα γεωπολιτικά ζητήματα της τελευταίας εικοσαετίας (11η Σεπτεμβρίου, Αραβική άνοιξη, εμφύλιος πόλεμος στη Συρία κ.α.).

Μέσα από αυτά τα γεγονότα αναδεικνύονται και τα αντιμαχόμενα συμφέροντα ανάμεσα στην αραβική ταυτότητα των εθνών και την εθνική ταυτότητα κάθε ενός από αυτά: «(…) Όλα τα αραβικά κράτη αντιμετώπιζαν ένα σοβαρό πρόβλημα. Θεωρούσαν ότι η σύγκρουση στην Παλαιστίνη ήταν αραβική υπόθεση και ένιωθαν πως είχαν ηθική υποχρέωση να παρέμβουν για να προστατέψουν τους Άραβες αδελφούς τους στην Παλαιστίνη. Το γεγονός ότι τα αραβικά κράτη συνεδρίαζαν υπό την αιγίδα του Αραβικού Συνδέσμου για να συντονίσουν τη δράση τους ενίσχυε αυτές τις αντιλήψεις. Ωστόσο, το κάθε αραβικό κράτος είχε τα δικά του εθνικά συμφέροντα και τα αραβικά κράτη μπήκαν στον πόλεμο μάλλον ως Αιγύπτιοι, Ιορδανοί και Σύριοι, παρά ως Άραβες, μεταφέροντας έτσι τους ενδοαραβικούς ανταγωνισμούς στα πεδία των μαχών». (σ. 338) 

   
Η ρήση ότι «διαβάζουμε Ιστορία για να καταλάβουμε το σήμερα» ισχύει απόλυτα για το βιβλίο του Rogan. Πρόκειται για ένα βιβλίο στο οποίο ο αναγνώστης θα ανατρέχει για αρκετό καιρό και- όπως όλα δείχνουν- με αρκετές αφορμές, αφότου θα έχει τελειώσει την ανάγνωσή του.

Δημήτρης Γλύστρας