Επιδίωξη της ισχύος: "Ολική" ευρωπαϊκή Ιστορία

Η δεκαετία του 1940 οδήγησε αρκετούς έλληνες τα τελευταία χρόνια στα ράφια των βιβλιοπωλείων. Αυτή η περίοδος διχασμών που μοιάζουν να επιβιώνουν ακόμη και σήμερα, ευθύνεται για την επαφή πολλών αναγνωστών με σύγχρονες επιστημονικές προσπάθειες. Για να πούμε απλά: δημιούργησαν ένα κοινό για την Ιστορία ως ανάγνωσμα.

Εκτός των δύο παγκοσμίων πολέμων, οι γνώσεις του Έλληνα αναγνώστη για τους δύο τελευταίους αιώνες της ευρωπαϊκής Ιστορίας περιορίζονται συνήθως στους ναπολεόντειους πολέμους, στη "ανθελληνική" δράση του Μέτερνιχ ίσως και στην άνοδο της Πρωσίας του Μπίσμαρκ. Πώς όμως διαμορφώθηκαν οι δυνάμεις των ευρωπαϊκών κρατών, ποιες κοινωνικές μηχανικές υπήρχαν πίσω από τις εξελίξεις και ποιο ακριβώς ήταν το πλέγμα των γεγονότων που οδήγησε σε διάσημες περιστάσεις της Ιστορίας;

Βιβλία όπως το η «Επιδίωξη της Ισχύος» του Ρίτσαρντ Έβανς που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια είναι ικανά να διευρύνουν αυτό το κοινό και την σκέψη του, δείχνοντας με θελκτικό τρόπο ένα άλλο. μεγαλύτερο κάδρο. Αν και ο Έβανς επιλέγει να παρουσιάσει την ευρωπαϊκή ιστορία του 19ου αιώνα, η εντύπωση που αποκομίζει ο αναγνώστης είναι ότι με κάποιον μαγικό τρόπο, μας μιλά για το πολύ πρόσφατο παρελθόν, για ένα χρονικά ελαστικό «σήμερα».  

Τα υλικά του είναι γεγονότα και στοιχεία που δεν περιλήφθηκαν στα πρωτοσέλιδα της πολιτικής, διπλωματικής ή στρατιωτικής ιστορίας. Αυτά εξηγούνται στο πλαίσιο των μεγάλων ανακατατάξεων που έφερε στην Γηραιά Ήπειρο ο προπροηγούμενος αιώνας και ταυτόχρονα τις ερμηνεύουν: Η βιομηχανική επανάσταση, η ανάδειξη των ευρωπαϊκών κρατών σε οικονομικές υπερδυνάμεις, η γέννηση της ευρωπαϊκής εργατικής τάξης και η παρακμή της αριστοκρατίας, οι επαναστάσεις του 1848 και η τεράστια σημασία τους, οι κοινωνικές ανακατατάξεις, η γέννηση της αστικής συνείδησης στις πόλεις και, τελικά, της αστικής τάξης. Ακόμα, η γέννηση της μαρξιστικής σκέψης, οι σχέσεις του ευρωπαίου με τη φύση, η άνοδος των εθνικισμών στο μεταίχμιο του 19ου προς τον 20ο αιώνα, αλλά και η πορεία προς τους παγκόσμιους πολέμους.

Η συμπλοκή της μικρής και της μεγάλης κλίμακας δίνει στον αναγνώστη ένα "κλειδί" για να κατανοήσει την ουσία των μεγάλων γεγονότων, το πώς επέδρασαν στις ζωές όχι μόνο των ευρωπαίων αλλά και ολόκληρου του πλανήτη.

Είναι εντυπωσιακός ο πλούτος των πληροφοριών που συναντά ο αναγνώστης από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου και το πώς αυτές οι πληροφορίες ταιριάζουν με γνώσεις που λίγο ως πολύ όλοι έχουμε σε «αναμονή», για να χρησιμοποιήσω μια φρασεολογία από την ελληνική οικοδομή. Δεν πρόκειται όμως για πληροφορίες ερριμμένες για να καταναλωθούν σαν τις αποσπασματικές πληροφορίες που παίρνει κανείς από ένα τηλεπαιχνίδι ή από λαϊκά «ιστορικά» ντοκυμαντέρ. Είναι, αντίθετα προσεκτικά επιλεγμένες και λειτουργούν σαν παραδείγματα που κάνουν την πολύπλοκη ευρωπαϊκή Ιστορία προσιτή και στον γενικό αναγνώστη. 

Ο πιο εκπαιδευμένος στα ιστορικά κείμενα αναγνώστης ίσως παρατηρήσει ότι, ενώ η θεματική του βιβλίου εστιάζει στην Ευρώπη, ο συγγραφέας καταφέρνει να μας δώσει την παγκόσμια διάσταση της ευρωπαϊκής ιστορίας, συνδέοντας τα όσα συμβαίνουν στην Γηραιά Ήπειρο με τον υπόλοιπο πλανήτη. Έτσι, αν και δεν στηρίζεται σε πρωτογενείς πηγές- δεν θα μπορούσε άλλωστε με τόσο ευρύ αντικείμενο- το βιβλίο έχει να προσφέρει πολλά και στον Ιστορικό, αφού η πολυπλοκότητα και ταυτόχρονα η απλότητα της σκέψης του Έβανς θυμίζουν σε αυτό το επικό έργο την οργάνωση της σκέψης του Έρικ Χομπσμπάουμ.

Στο έργο του Έβανς η πολιτική και οικονομική ιστορία συναντούν την κοινωνική και την πολιτισμική και η καταγραφή της Ιστορίας του πλαισίου συνυφαίνεται με την ιστορία των ανώνυμων μαζών, ένα εγχείρημα που φαίνεται εύκολο αλλά δεν είναι.

Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου (σελ. 411), ώστε να γίνει αντιληπτή η ποιότητα της σύνδεσης των πληροφοριών και οι ερμηνείες που περιλαμβάνει το βιβλίο του Έβανς. Εδώ, η αναφορά είναι στις κοινωνικές ανακατατάξεις που διατρέχουν το τελευταίο μισό του 19ου αιώνα:    

[…] Πολύ πριν το ξέσπασμα το Α ΠΠ η Ευρώπη ειχε γνωρίσει μια κοινωνική επανάσταση μεγάλων διαστάσεων, αλλά πολύ διαφορετικού είδους από εκείνη την οποια ειχε φανταστει ο μαρξ ή ο Μπακούνιν. Παράλληλα με τους πολιτικούς μετασχηματισμούς που συντάραξαν την ηπειρωτική Ευρώπη την περίοδο απ οτο 1848 ως το 1871, μετασχηματίστηκαν και οι σχέσεις ανάμεσα στις τάξεις αν και η διάρκεια αυτού του μετασχηματισμού ήταν μεγαλύτερη. Οι δυνάμεςι της οικονομικής αλλαγής, πολιτικές μεταρρυθμίσεις όπως η κατάργηης ητης δουλοπαροικίας, η εμφάνιση εκλεγμένων νομοθετικών σωμάτων έστω και με πειρορισμένες εξουσίες, το τέλος των προνομίων των αριστοκρατών, όπως για παράδειγμα, των προνομίων της αριστοκρατίας στις βαλτικές επεαρχίες, νωρίτερα στον αιώνα και  αυξανόμνεος πλούτος και οι διευρυνόμενες φιλοδοξίες των τάξεων των επιχειρηματιών, των τραπεζιτών, και των μορφωμένων ελεύθερων επαγγελματιών είχαν υπονομεύσει την παραδοσιακή γαιοκτημονική αριστοκρατία. Εμφανίστηκε μια νέα υβριδική κοινωνική ελίτη οποια βασιζόταν στις αστικές αξίες της αποταμίευσης, της σκληρή δουλειάς, της εγκράτειας και της υπευθυνότητας. Αυτές οι αξίες κυριάρχησνα στην κοινωνία και την πολιτική σε πολλά μέρης της ευρώπης και εκφράστηκαν στην ανάπλαση των πόλεων, στα συστήματα ύδρευσης και αποχέτευσης, στις βελτιώσει στη γεωργία, στη μεταρρύθμιση των ποινικών κωδίκωνβ και στην προσπάθεια, που δεν ήτνα πάντα επιτυχής, να πταχθεί ο υπόκοσμος των εγκληματιών ή των ηιεγκληματιών. Αυτές οι αξίες διαδόθηκαν με ποικίλες μορφές στη μικροαστική τάξη και την αξιος΄βαστη εργατική τάξη, όσο και αν διέφεραν οι πολιτικές τους από εκείνες των γιατρών, των δικηγόρων, των εκπαιδευτικών ή των επιχειρηματιών. Ήταν ένας κοινωνικός κόσμος πολύ διαφορετικός από εκείνον ο οποίος είχε αναδυθεί από τις αναταραχές της γαλλικής επανάστασης και των ναπολεόντειων πολέμων.         

Η Eπιδίωξη της Ισχύος είναι ένα από τα βιβλία που θα «τακτοποιήσει» τις γνώσεις σας για τη σύγχρονη ευρωπαϊκή Ιστορία και που παράλληλα θα σας δώσει άπειρες πληροφορίες και λαβές για σκέψη, ερμηνείες του σήμερα και περαιτέρω διάβασμα. Δεν είναι το μόνο τέτοιο βιβλίο που υπάρχει για την περίοδο και την γεωγραφική αυτή περιοχή, αλλά είναι από τα πιο καλογραμμένα και από τα πιο σύγχρονα- γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε: Και η Ιστορία παλιώνει.        

Δ. Γλ.