Τα Ημερολόγια της ΑΓΕΤ Ηρακλής: Η ελληνική τέχνη σε 1473 εικόνες

του Γιάννη Ασδραχά 

Ημερολόγιο: σημειώσεις για επαγγελματικές υποχρεώσεις, υπενθυμίσεις, ραντεβού και όταν άλλαζε η σελίδα μία εικόνα. Ένα έργο τέχνης για την ακρίβεια, που αποκάλυπτε πτυχές της ελληνικής καλλιτεχνικής έκφρασης. Αυτή η επαφή με το εγχώριο εικαστικό δυναμικό συνέβαινε στο φυλλομέτρημα των σελίδων των ημερολόγιων της ΑΓΕΤ Ηρακλής. Μία σχέση της τέχνης με το ευρύ κοινό σε ένα μεγάλο κύκλο 53 χρόνων (1956-2009) που συνετέλεσε τα ημερολόγια να προσπεράσουν την εφήμερη φύση τους. Κερδίζοντας μία αξία όχι μόνο ως χρονικό της νεοελληνικής εικαστικής δημιουργίας, αλλά και ως προς το ότι πέρασε η τέχνη στο ευρύ κοινό.

Οι πίνακες ή χαρακτικά που φιλοτέχνησαν εξήντα καλλιτέχνες για να ντύσουν κάθε χρονιά συνιστούν μία μοναδική συλλογή που αριθμεί 1473 έργα. Σήμερα αυτός ο πολύτιμος θησαυρός βρίσκεται στους χώρους φύλαξης του Μουσείου Μπενάκη. Και θα παραμείνουν εκεί για 19 χρόνια όπου και θα αποκαλυφθούν στο κοινό σε πολλές προεκτάσεις. Πρόκειται για την κίνηση συνεργασίας της ΑΓΕΤ Ηρακλής με το Μουσείο που σηματοδοτεί τον επετειακό χαρακτήρα του 2011 για την εταιρεία -έτος εορτασμού 100 χρόνων από την ίδρυσή της και της συνεχούς επιχειρηματικής πορείας που συνδέεται με την κοινωνικοπολιτική ανάπτυξη της Ελλάδας και 10 χρόνων παρουσίας της στον όμιλο «Lafarge». Μία συνεργασία που όπως επισημαίνει η Αγγελική Πατρούμπα, Διευθύντρια Εξωτερικής Επικοινωνίας της ΑΓΕΤ Ηρακλής «Δίνει ένα στίγμα παραδειγματικού μοντέλου συνεργασίας που θα έχει πολλαπλασιαστικό όφελος».

Η πρώτη έκθεση που ουσιαστικά συστήνει στο κοινό την συλλογή ανοίγει τις πύλες της στο κεντρικό κτήριο του «Μπενάκη» την Τρίτη 1 Νοεμβρίου. Στην αίθουσα παρουσιάζεται μία επιλογή από χαρακτηριστικά έργα καλλιτεχνών που συνεργάστηκαν για την δημιουργία των ημερολογίων από την πρώτη έως την τελευταία του έκδοση σε επιμέλεια του Κωνσταντίνου Παπαχρίστου. Τα έργα είναι μοιρασμένα σε δεκαετίες και ξεκινούν από το 1956 με έργα του Αγήνορα Αστεριάδη που αποτυπώνουν τοπία του Πηλίου.

Αρκετά από τα ημερολόγια ήταν αφιερωμένα σε ελληνικά τόπια. Ξεχωρίζει το λεύκωμα του 1958 αφιερωμένο στην άγνωστη στο ευρύ κοινό ελληνική χαρακτική με έργα σημαντικών εκπροσώπων της. Και του 1957 όπου ο Γκίκας, ο Μόραλης, ο Τσαρούχης, ο Νικολάου και ο Μανουσάκης συνδιαλέγονται με θέμα τους άθλους του Ηρακλή. Ακόμα, το Ημερολόγιο του 1962 με τις τέμπερες του Γιώργου Σικελιώτη που απεικονίζουν επαγγέλματα που σήμερα δεν υπάρχουν. Μεταξύ των ζωγράφων που θα εκπροσωπηθούν είναι εκπρόσωποι της «παλαιότερης» γενιάς, ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Γιάννης Μόραλης, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Σπύρος Βασιλείου, ο Γιάννης Σπυρόπουλος, αλλά και αρκετοί νεότεροι, όπως ο Παναγιώτης Τέτσης, ο Αλέκος Λεβίδης, ο Γιώργης Βαρλάμος, ο Δημήτρης Μυταράς και ο Αλέκος Φασιανός.

Στην έκθεση στο Μπενάκη έχει συμπεριληφθεί εκτός ημερολογίων, ένα προσχέδιο του Χατζηκυριάκου-Γκίκα, που είχε συνθέσει ο ζωγράφος το 1988 για λογαριασμό της ΑΓΕΤ και ανήκει στο Μουσείο Μπενάκη. Έχει τίτλο η «ατέλειωτη μάντρα» και απεικονίζει μια μάντρα μήκους 20 μέτρων από το εργοστάσιο της εταιρείας στην Λυκόβρυση.

«Περισσότερο ίσως από την εκάστοτε παρουσίαση ενός μικρού μέρους των έργων που εμπεριέχουν τα κλασσικά πλέον ημερολόγια της ΑΓΕΤ, η έκθεση θα αποκαλύψει στους επισκέπτες της μία διάσταση άλλης κλίμακας» σημειώνει στον πρόλογο του τόμου που εκδόθηκε με αφορμή την έκθεση ο διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Άγγελος Δεληβοριάς και προσθέτει ότι η παρουσίασή της προσφέρει ένα «απάνθισμα από το συναρπαστικό πανόραμα των εικαστικών τάσεων οι οποίες διαπερνούν την ελληνική ζωγραφική, καλύπτοντας όλο το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα με ορισμένες από τις πιο λαμπρές και πιο ενδιαφέρουσες στιγμές της».

Όσο για τον μελλοντικό προγραμματισμό του Ιδρύματος, υπογραμμίζει ότι προβλέπεται η διοργάνωση τακτικών ετήσιων εκδηλώσεων με εκθέσεις αφιερωμένες είτε σε συγκεκριμένους ζωγράφους και σε ειδικά θέματα είτε σε ομοειδή κινήματα και σε πρωτοποριακές αναζητήσεις, είτε ακόμα και σε όσους συγγραφείς υπογράφουν τους προλόγους και τα συνοδευτικά κείμενα των ημερολογίων της εταιρείας. Ορισμένα μάλιστα από τα παραχωρηθέντα έργα έχουν ήδη βρει τη μόνιμη θέση τους ανάμεσα στις δημιουργίες της γενιάς που τιμά μία άλλη έκθεση.

Ανάμεσα στα έργα μιλήσαμε με τον επιμελητή της έκθεσης Κωνσταντίνο Παπαχρίστου που μας βοήθησε να αναγνωρίσουμε τις πτυχές της.

Η εικόνα που έχουμε για τα έργα είναι αυτή από τις μικρές διαστάσεις των ημερολόγιων της ΑΓΕΤ Ηρακλής. Ποιες ήταν οι εντυπώσεις σας όταν τα είδατε στην πραγματικότητα;
Ξετυλίγεται μπροστά σου ένας τέλειος διαφορετικός κόσμος. Ανακαλύπτεις τα μεγέθη και το χρώμα. Τα υλικά στοιχεία που δεν αποκαλύπτονται διαφορετικά. Αναδεικνύεται η πραγματική ποιότητα της συλλογής που δεν είναι ευδιάκριτη στο τυπωμένο χαρτί.

Σε πόσα αντίτυπα κυκλοφορούσαν τα ημερολόγια;
Το τιράζ στα ημερολόγια με το σπιράλ ήταν μεγάλο επειδή απευθυνόταν στο ευρύ κοινό. Σε κάθε έκδοση κυκλοφορούσε και μία πανόδετη σε εκατό αντίτυπα με μεγαλύτερα έργα.

Υπήρχαν κριτήρια στην επιλογή των καλλιτεχνών και των θεμάτων;
Από ότι γνωρίζω όχι. Προφανώς θα υπήρχαν κάποιες συσκέψεις για να γίνει η επιλογή και αυτό είναι ένα θέμα που θα ήθελα να διερευνηθεί. Γίνονταν όμως συγκεκριμένες παραγγελίες. Μέχρι και την δεκαετία του '70 το πλάνο ήταν τα έργα του ημερολογίου να αφορούν περιοχές της Ελλάδας. Γι' αυτό τον λόγο σε αυτή τη σειρά υπάρχει και ένας γεωγραφικός χάρτης φιλοτεχνημένος από τον ζωγράφο και αφορά την περιοχή που αναφέρεται το ημερολόγιο. Υπήρχαν και άλλοι θεματικοί άξονες όπως η ελληνική χαρακτική που ήταν ένα κομμάτι αυτόνομο. Τα θέματα τις τελευταίες δεκαετίες ήταν ελεύθερα.

Τα συνολικά έργα της συλλογής υπερβαίνουν σε αριθμό όσο έχουν δημοσιευτεί στα ημερολόγια;
Κάθε ημερολόγιο φιλοξενούσε 16 με 20 έργα και κάποια από τα έργα που φιλοτέχνησαν ειδικά οι καλλιτέχνες για την έκδοση δεν είχαν περιληφθεί στις σελίδες της. Αυτά εντάσσονται στα 1473 έργα της συλλογής και εν καιρώ θα τα γνωρίσει το κοινό.

Τι σας έχει κάνει εντύπωση ειδικότερα από το σύνολο της συλλογής;
Πέρα από την προφανή πρώτη εντύπωση που σχετίζεται με το εύρος της συλλογής και το μέγεθος της, υπάρχουν ορισμένοι καλλιτέχνες και τομείς της συλλογής που τους θεωρώ σημαντικούς. Παράδειγμα το ημερολόγιο του Γιάννη Σπυρόπουλου. Τα έργα του, για το ημερολόγιο του 1968, δεν ήταν ειδικά φιλοτεχνημένα για την έκδοση αλλά διατρέχουν το έργο του από τη δεκαετία του 1940 έως και του 1960. Παρουσιάζεται η εξελεγκτική του πορεία από τα περισσότερο παραστατικά του έργα στα μεταβατικά έως τα τελευταία αφαιρετικά του 1967.

Επίσης μία άλλη τέτοια αντίστοιχη νύξη υπάρχει στο ημερολόγιο του 1962 με έργα του Παναγιώτη Τέτση με θέμα την Κρήτη. Είναι τα πρώτα τοπία που σχεδιάζει, το βασικό μορφολογικό του θέμα στην μετέπειτα πορεία του. Επίσης έχει εξαιρετικά έργα το ημερολόγιο αφιερωμένο στην Ελληνική χαρακτική του 1958. Κυκλοφόρησε σε μία εποχή που δεν ήταν γνωστή η χαρακτική στο εύρη κοινό και παρουσιάζουν το έργο τους σημαντικοί Έλληνες καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με αυτό το είδος. Υπάρχουν αρκετά παρόμοια θέματα που φαίνονται ξεκάθαρα στην συλλογή με πολύ ενδιαφέρον. Και συνάμα με πολύ καλά έργα.

Άραγε για τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν στα Ημερολόγια της «ΑΓΕΤ Ηρακλής» ήταν μία στάση στην πορεία τους;
Δεν μπορώ να το πω για όλους, αλλά για ορισμένους ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Παράδειγμα για τον Παναγιώτη Τέτση σήμανε μία νέα αρχή.

Οι πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις άφησαν κατά κάποιο τρόπο τα σημάδια τους στα έργα;
Η συλλογή της ΑΓΕΤ είναι μία συλλογή που έχει καταγραφεί αλλά δεν έχει μελετηθεί. Οι πολιτικο-κοινωνικές της προεκτάσεις είναι ένα από τα κομμάτια που θα εστιαστεί στους επόμενους άξονες των εκθέσεων, των ημερίδων και ότι άλλο θα γίνει σε σχέση με την συλλογή της ΑΓΕΤ. Έχω παρατηρήσει ότι τα έργα του 1968-1969 είναι πιο ήπια. Αλλά και τα χαρακτικά του Τάσου (ημερολόγιο με θέμα την Εθνική Αντίσταση 1986) που κάποια έχουν θέμα τις διαδηλώσεις δεν θα έλεγα ότι σχετίζεται άμεσα με την κατάσταση της εποχής.

Πιστεύετε ότι έχει διαμορφωθεί μέσα από το έργο των ημερολογίων η ελληνική εικαστική συνείδηση;
Παρ' ότι πολλοί απλοί άνθρωποι ξεφύλλιζαν τα ημερολόγια της ΑΓΕΤ, δεν θεωρώ ότι η καλλιτεχνική συνείδηση μπορεί να διαμορφωθεί μέσω ενός ημερολόγιου. Όμως είναι κάτι που συντελεί πάρα πολύ προς αυτόν τον τομέα. Αλλά το να έρχεται σε καθημερινή επαφή με αυτά τα έργα ένα κοινό που μπορεί να μην έβλεπε ποτέ μία έκθεση είναι πολύ σημαντικό. Και δεν μιλάμε για τα τελευταία χρόνια, από την δεκαετία του '90 και έπειτα, αλλά σε εποχές που δεν ήταν τόσο αυτονόητο όπως η δεκαετία του '50 ή του '60. Τότε ήταν δύσκολο να έρθεις σε επαφή με αυτόν τον κόσμο και αν θέλετε από αυτή την άποψη διαμόρφωσε ένα κοινό, και δεν θα έλεγα την συνείδησή του, αλλά συντέλεσε πάρα πολύ στο να υπάρξει μία επαφή.

Πώς βλέπετε να αποκαλύπτεται η συλλογή στο κοινό την εικοσαετία που θα βρίσκεται στο μουσείο Μπενάκη;
Το επόμενο βήμα τώρα παρουσιάζει την συλλογή της ΑΓΕΤ με προσανατολισμό. Παράδειγμα να γίνουν κάθε χρόνο μικρότερες θεματικές γύρω από έργα και τους καλλιτέχνες τα οποία θα αποτελέσουν μία αφετηρία για έναν ευρύτερο προβληματισμό. Έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένας διάλογος π.χ. πώς τα υποδέχθηκε η κριτική και το κοινό τα ημερολόγια. Θέματα που έχουν ενδιαφέρον να αναλυθούν και θα απασχολήσουν με ένα άλλο είδους προβληματισμού στο μέλλον. Με αυτόν τον τρόπο η συλλογή θα εξελιχθεί αλλά και το μουσείο θα βγει πολλαπλώς ωφελημένο.

Info:
Μουσείο «Μπενάκη», Κουμπάρη 1
Διάρκεια έως 4 Δεκεμβρίου