5 διάσημοι πίνακες και πώς να τους «διαβάσεις»
Ο Ρέμπραντ, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Βαν Γκογκ και άλλοι σπουδαίοι δημιουργοί λένε στους πίνακές τους πράγματα που δεν είχες σκεφτεί ποτέ ως τώρα.
της Ηρώς Κουνάδη
Τι θέλει να πει ο Βερμέερ με το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι; Γιατί είναι λάθος ο τίτλος της Νυχτερινής Περίπολου του Ρέμπραντ; Υπάρχει περίπτωση να είναι βλάσφημη η Δημιουργία του Αδάμ και να κορόιδεψε ο Μιχαήλ Άγγελος την Εκκλησία μέσα στο ίδιο της το σπίτι; Απαντήσεις σε απορίες που δεν ήξερες πως είχες –και εξυπνάδες για να εντυπωσιάζεις τους φίλους σου.
Η Δημιουργία του Αδάμ, Μιχαήλ Άγγελος
Το ανέφερε για πρώτη φορά ένας γιατρός στις ΗΠΑ το 1990, και αν ισχύει είναι πολύ αστείο ότι μας πήρε τέσσερις αιώνες να το ανακαλύψουμε. Κοίτα προσεκτικά το δεξί κομμάτι του έργου, εκεί που βρίσκεται ο θεός με απλωμένο το χέρι. Το οβάλ πλαίσιο μέσα από το οποίο βγαίνει μοιάζει εντυπωσιακά πολύ με το σχήμα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό: Οι φιγούρες πίσω από τον θεό σχηματίζουν μια εντυπωσιακά ακριβή απεικόνιση τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής επιφάνειας του εγκεφαλικού στελέχους, του μετωπιαίου λοβού, της βασικής αρτηρίας, της υπόφυσης και του οπτικού χιάσματος. Καθόλου τυχαία, ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν μέγας μελετητής και γνώστης της ανθρώπινης ανατομίας.
Βλέπεις πού το πάμε, έτσι; Η θεωρία λέει πως ο Μιχαήλ Άγγελος τόλμησε να ζωγραφίσει τον θεό ως ανθρώπινη επινόηση στο ίδιο το ταβάνι της Καπέλα Σιξτίνα, στην καρδιά του Βατικανού, και δεν άνοιξε ρουθούνι. Και κάπως έτσι, ο τίτλος Η Δημιουργία του Αδάμ ξαφνικά βλέπεις ότι μπορεί να έχει δύο νοήματα –με το δεύτερο να είναι αυτό που εννοούσε ο καλλιτέχνης.
Ο Πύργος της Βαβέλ, Πίτερ Μπρέγκελ
Νομίζεις ότι εδώ έχουμε ένα απλό θρησκευτικό θέμα απ’ αυτά που αγαπούσε πολύ ο κόσμος τον Μεσαίωνα; Ετοιμάσου να εκπλαγείς. Ο (Φλαμανδός και Προτεστάνης) Πίτερ Μπρέγκελ ο Πρεσβύτερος δεν θέλει να σου αφηγηθεί την γνωστή ιστορία της Βίβλου για την ανθρώπινη ματαιοδοξία που οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή. Θέλει να σου μιλήσει κατ’ αρχάς για το πόσο άδικο έχει η καθολική εκκλησία, που είναι μια σύγχρονη Βαβυλώνα, εξ ου και φτιάχνει τον πύργο του έτσι ώστε να θυμίζει ξεκάθαρα το Κολοσσαίο. Σύμβολο παρακμής, ύβρης και διώξεων για τους σύγχρονούς του Προτεστάντες, η Ρώμη θα καταρρεύσει παρ’ όλο που έχει φτιαχτεί για να είναι Αιώνια Πόλη, όπως μαρτυρούν τα κατασκευαστικά λάθη της –το γεγονός ας πούμε ότι καμία από τις «στρώσεις» του πύργου δεν είναι πραγματικά οριζόντια.
Αυτά σε πρώτο επίπεδο. Γιατί σε δεύτερο, το πράγμα γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρον: Όπως σε όλους τους πίνακες του Μπρέγκελ, ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες, στα δεκάδες ανθρωπάκια που μοιάζουν σαν μυρμήγκια σε όλα τα σημεία του πίνακα, και αν τα παρατηρήσεις ένα προς ένα εκτελούν όλα εργασίες που φαίνονται εξ αρχής καταδικασμένες να αποτύχουν –γιατί η όλη κατασκευή, είπαμε, είναι λάθος. Αυτοί, όμως, είναι τόσο μικροί μπροστά στο κολοσσιαίο (είδες τι κάναμε εκεί) έργο, που δεν έχουν την προοπτική που θα χρειαζόταν για να το αντιληφθούν. Κι αυτή, κυρίες και κύριοι, είναι η ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι, Γιοχάνες Βερμέερ
Δεν είναι απλά ένα πορτραίτο: Το «κλειδί» για την ερμηνεία του βρίσκεται σύμφωνα με αυτήν εδώ την ανάλυση στην Εισαγωγή στην Ενάρετη Ζωή του καθολικού επισκόπου και μετέπειτα αγίου της καθολικής εκκλησίας Φράνσις Ντε Σαλ. Εκεί ο επίσκοπος γράφει πως οι γυναίκες πρέπει να «προστατεύουν τα αυτιά τους από ακάθαρτα λόγια» και να ακούν μόνο ενάρετα, τα «ανατολίτικα μαργαριτάρια του ευαγγελίου». Έτσι, το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι συμβολίζει την αγνότητα, ενώ η αναφορά στην Ανατολή γίνεται ξεκάθαρη από το τουρμπάνι της πρωταγωνίστριάς μας.
Η Νυχτερινή Περίπολος, Ρέμπραντ
Κατ’ αρχάς, ο ορίτζιναλ τίτλος ήταν «Ο λόχος της πολιτοφυλακής υπό τη διοίκηση του λοχαγού Φρανς Μπάννινκ Κοκ». Νυχτερινή Περίπολο αρχίσαμε να τον λέμε από τον 18ο αιώνα και μετά, κι όταν πια το 1947 μια αποκατάσταση μας αποκάλυψε ότι, πέραν πάσης αμφιβολίας, η σκηνή διαδραματίζεται μέρα κι όχι νύχτα, ήταν μάλλον αργά για να τον αλλάξουμε.
Γνωστός τόσο για το τεράστιο μέγεθός του (οι χαρακτήρες έχουν πραγματικές ανθρώπινες διαστάσεις, για τέτοιο μέγεθος μιλάμε) όσο και για την μοναδική χρήση του φωτός και των σκιών του που κατευθύνουν το βλέμμα σε σημεία-κλειδιά και δίνουν κίνηση στη σκηνή, ο πίνακας κρύβει ενδιαφέροντες συμβολισμούς, όπως η ενότητα Καθολικών και Προτεσταντών της Ολλανδίας (υπό την ηγεσία των δεύτερων, που αντιπροσωπεύονται από τον πρωταγωνιστή με τα μαύρα, τον οποίο ακολουθεί ο ντυμένος στα κίτρινα «Καθολικός») και οι πολεμικές απόπειρές τους ενάντια στους Ισπανούς κατακτητές της εποχής. Αν κοιτάξεις προσεκτικά, θα δεις στον πίνακα εθελοντές, νέους και γηραιότερους, διστακτικούς με τα όπλα, τα οποία καλούνται να σηκώσουν ενάντια σε έναν αντίπαλο που ξέρουν πως υπερέχει. Λεπτομέρειες ζουμαρισμένες εδώ.
Εξώστης καφενείου τη νύχτα, Βίνσεντ Βαν Γκογκ
Με μια πρώτη ματιά, είναι απλώς τραπεζάκια έξω από ένα café στην Αρλ της Γαλλίας, κάτω από τον έναστρο ουρανό. Κοίτα, όμως, πιο προσεκτικά: Εκεί στο βάθος κάθονται 12 πελάτες, με μια μακρυμαλλούσα φιγούρα στο κέντρο να τους σερβίρει. Σου θυμίζει κάτι; Σύμφωνα με αυτήν εδώ την θεωρία ο Βαν Γκογκ κάνει στον «Εξώστη» του άμεση αναφορά στον Μυστικό Δείπνο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Κι αυτό δεν είναι παράξενο για κάποιον σαν τον Βίνσεντ, που αφενός προέρχεται από θρησκευόμενη οικογένεια, αφετέρου αναφέρει σε ένα γράμμα στον αδερφό του πως αισθάνεται την «τεράστια ανάγκη για –να πω την λέξη; – για θρησκεία» την περίοδο που φτιάχνει τον συγκεκριμένο πίνακα. Ακριβώς πίσω από την κεντρική φιγούρα του πίνακα, το παράθυρο σχηματίζει έναν σταυρό, ενώ κάποιοι μελετητές λένε ακόμα και πως το φανάρι ακριβώς από πάνω του υποκαθιστά το φωτοστέφανο.
Τι θέλει να πει ο Βερμέερ με το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι; Γιατί είναι λάθος ο τίτλος της Νυχτερινής Περίπολου του Ρέμπραντ; Υπάρχει περίπτωση να είναι βλάσφημη η Δημιουργία του Αδάμ και να κορόιδεψε ο Μιχαήλ Άγγελος την Εκκλησία μέσα στο ίδιο της το σπίτι; Απαντήσεις σε απορίες που δεν ήξερες πως είχες –και εξυπνάδες για να εντυπωσιάζεις τους φίλους σου.
Η Δημιουργία του Αδάμ, Μιχαήλ Άγγελος
Το ανέφερε για πρώτη φορά ένας γιατρός στις ΗΠΑ το 1990, και αν ισχύει είναι πολύ αστείο ότι μας πήρε τέσσερις αιώνες να το ανακαλύψουμε. Κοίτα προσεκτικά το δεξί κομμάτι του έργου, εκεί που βρίσκεται ο θεός με απλωμένο το χέρι. Το οβάλ πλαίσιο μέσα από το οποίο βγαίνει μοιάζει εντυπωσιακά πολύ με το σχήμα του ανθρώπινου εγκεφάλου. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό: Οι φιγούρες πίσω από τον θεό σχηματίζουν μια εντυπωσιακά ακριβή απεικόνιση τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής επιφάνειας του εγκεφαλικού στελέχους, του μετωπιαίου λοβού, της βασικής αρτηρίας, της υπόφυσης και του οπτικού χιάσματος. Καθόλου τυχαία, ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν μέγας μελετητής και γνώστης της ανθρώπινης ανατομίας.
Βλέπεις πού το πάμε, έτσι; Η θεωρία λέει πως ο Μιχαήλ Άγγελος τόλμησε να ζωγραφίσει τον θεό ως ανθρώπινη επινόηση στο ίδιο το ταβάνι της Καπέλα Σιξτίνα, στην καρδιά του Βατικανού, και δεν άνοιξε ρουθούνι. Και κάπως έτσι, ο τίτλος Η Δημιουργία του Αδάμ ξαφνικά βλέπεις ότι μπορεί να έχει δύο νοήματα –με το δεύτερο να είναι αυτό που εννοούσε ο καλλιτέχνης.
Ο Πύργος της Βαβέλ, Πίτερ Μπρέγκελ
_-_Google_Art_Project.jpg)
Νομίζεις ότι εδώ έχουμε ένα απλό θρησκευτικό θέμα απ’ αυτά που αγαπούσε πολύ ο κόσμος τον Μεσαίωνα; Ετοιμάσου να εκπλαγείς. Ο (Φλαμανδός και Προτεστάνης) Πίτερ Μπρέγκελ ο Πρεσβύτερος δεν θέλει να σου αφηγηθεί την γνωστή ιστορία της Βίβλου για την ανθρώπινη ματαιοδοξία που οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στην καταστροφή. Θέλει να σου μιλήσει κατ’ αρχάς για το πόσο άδικο έχει η καθολική εκκλησία, που είναι μια σύγχρονη Βαβυλώνα, εξ ου και φτιάχνει τον πύργο του έτσι ώστε να θυμίζει ξεκάθαρα το Κολοσσαίο. Σύμβολο παρακμής, ύβρης και διώξεων για τους σύγχρονούς του Προτεστάντες, η Ρώμη θα καταρρεύσει παρ’ όλο που έχει φτιαχτεί για να είναι Αιώνια Πόλη, όπως μαρτυρούν τα κατασκευαστικά λάθη της –το γεγονός ας πούμε ότι καμία από τις «στρώσεις» του πύργου δεν είναι πραγματικά οριζόντια.
Αυτά σε πρώτο επίπεδο. Γιατί σε δεύτερο, το πράγμα γίνεται ακόμα πιο ενδιαφέρον: Όπως σε όλους τους πίνακες του Μπρέγκελ, ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες, στα δεκάδες ανθρωπάκια που μοιάζουν σαν μυρμήγκια σε όλα τα σημεία του πίνακα, και αν τα παρατηρήσεις ένα προς ένα εκτελούν όλα εργασίες που φαίνονται εξ αρχής καταδικασμένες να αποτύχουν –γιατί η όλη κατασκευή, είπαμε, είναι λάθος. Αυτοί, όμως, είναι τόσο μικροί μπροστά στο κολοσσιαίο (είδες τι κάναμε εκεί) έργο, που δεν έχουν την προοπτική που θα χρειαζόταν για να το αντιληφθούν. Κι αυτή, κυρίες και κύριοι, είναι η ματαιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Το Κορίτσι με το Μαργαριταρένιο Σκουλαρίκι, Γιοχάνες Βερμέερ
Δεν είναι απλά ένα πορτραίτο: Το «κλειδί» για την ερμηνεία του βρίσκεται σύμφωνα με αυτήν εδώ την ανάλυση στην Εισαγωγή στην Ενάρετη Ζωή του καθολικού επισκόπου και μετέπειτα αγίου της καθολικής εκκλησίας Φράνσις Ντε Σαλ. Εκεί ο επίσκοπος γράφει πως οι γυναίκες πρέπει να «προστατεύουν τα αυτιά τους από ακάθαρτα λόγια» και να ακούν μόνο ενάρετα, τα «ανατολίτικα μαργαριτάρια του ευαγγελίου». Έτσι, το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι συμβολίζει την αγνότητα, ενώ η αναφορά στην Ανατολή γίνεται ξεκάθαρη από το τουρμπάνι της πρωταγωνίστριάς μας.
Η Νυχτερινή Περίπολος, Ρέμπραντ
Κατ’ αρχάς, ο ορίτζιναλ τίτλος ήταν «Ο λόχος της πολιτοφυλακής υπό τη διοίκηση του λοχαγού Φρανς Μπάννινκ Κοκ». Νυχτερινή Περίπολο αρχίσαμε να τον λέμε από τον 18ο αιώνα και μετά, κι όταν πια το 1947 μια αποκατάσταση μας αποκάλυψε ότι, πέραν πάσης αμφιβολίας, η σκηνή διαδραματίζεται μέρα κι όχι νύχτα, ήταν μάλλον αργά για να τον αλλάξουμε.
Γνωστός τόσο για το τεράστιο μέγεθός του (οι χαρακτήρες έχουν πραγματικές ανθρώπινες διαστάσεις, για τέτοιο μέγεθος μιλάμε) όσο και για την μοναδική χρήση του φωτός και των σκιών του που κατευθύνουν το βλέμμα σε σημεία-κλειδιά και δίνουν κίνηση στη σκηνή, ο πίνακας κρύβει ενδιαφέροντες συμβολισμούς, όπως η ενότητα Καθολικών και Προτεσταντών της Ολλανδίας (υπό την ηγεσία των δεύτερων, που αντιπροσωπεύονται από τον πρωταγωνιστή με τα μαύρα, τον οποίο ακολουθεί ο ντυμένος στα κίτρινα «Καθολικός») και οι πολεμικές απόπειρές τους ενάντια στους Ισπανούς κατακτητές της εποχής. Αν κοιτάξεις προσεκτικά, θα δεις στον πίνακα εθελοντές, νέους και γηραιότερους, διστακτικούς με τα όπλα, τα οποία καλούνται να σηκώσουν ενάντια σε έναν αντίπαλο που ξέρουν πως υπερέχει. Λεπτομέρειες ζουμαρισμένες εδώ.
Εξώστης καφενείου τη νύχτα, Βίνσεντ Βαν Γκογκ
Με μια πρώτη ματιά, είναι απλώς τραπεζάκια έξω από ένα café στην Αρλ της Γαλλίας, κάτω από τον έναστρο ουρανό. Κοίτα, όμως, πιο προσεκτικά: Εκεί στο βάθος κάθονται 12 πελάτες, με μια μακρυμαλλούσα φιγούρα στο κέντρο να τους σερβίρει. Σου θυμίζει κάτι; Σύμφωνα με αυτήν εδώ την θεωρία ο Βαν Γκογκ κάνει στον «Εξώστη» του άμεση αναφορά στον Μυστικό Δείπνο του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Κι αυτό δεν είναι παράξενο για κάποιον σαν τον Βίνσεντ, που αφενός προέρχεται από θρησκευόμενη οικογένεια, αφετέρου αναφέρει σε ένα γράμμα στον αδερφό του πως αισθάνεται την «τεράστια ανάγκη για –να πω την λέξη; – για θρησκεία» την περίοδο που φτιάχνει τον συγκεκριμένο πίνακα. Ακριβώς πίσω από την κεντρική φιγούρα του πίνακα, το παράθυρο σχηματίζει έναν σταυρό, ενώ κάποιοι μελετητές λένε ακόμα και πως το φανάρι ακριβώς από πάνω του υποκαθιστά το φωτοστέφανο.
