Η Έφεσος είναι το ταξίδι στον χρόνο που χρωστάς στον εαυτό σου

Ο ναός της Άρτεμης, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου: Χτιζόταν επί 120 χρόνια, προσπάθησε να τον χρηματοδοτήσει ακόμα και ο ίδιος ο Αλέξανδρος ο Μέγας, δεν τον άφησαν, θα σου πούμε παρακάτω γιατί. Όταν επιτέλους τελείωσε, ήταν ο μεγαλύτερος, πλουσιότερος, εντυπωσιακότερος και άλλα τέτοια υπερθετικά ναός που χτίστηκε ποτέ. Βρισκόταν στη μεγαλύτερη, πλουσιότερη, την πιάνεις τη συνέχεια, πόλη της Ιωνίας, εκείνη που είχε, λέει ο θρύλος, το όνομα μιας από τις Αμαζόνες. Έφεσο την έλεγαν. Έτσι τη λένε ακόμα.

Έφες, χωρίς το ο, στους σύγχρονους χάρτες, Έφεσους στη γλώσσα που έχουμε συμφωνήσει ότι θα χρησιμοποιούμε για να συνεννοούμαστε διαπλανητικά, επειδή έτσι, με ου, την πρόφεραν οι Ρωμαίοι που κληροδότησαν στην εν λόγω γλώσσα το αλφάβητο και την ποζεριά τους.

Μία ώρα, ή 80 περίπου χιλιόμετρα έξω από την Σμύρνη, η Έφεσος σήμερα είναι ίσως ο ωραιότερος αρχαιολογικός χώρος που έχεις δει ποτέ, κι αν πρέπει να διαλέξουμε μόνο δύο επιχειρήματα για να το υποστηρίξουμε αυτό, το ένα είναι η βιβλιοθήκη του Κέλσου, η τρίτη σπουδαιότερη του αρχαίου κόσμου μετά την Αλεξάνδρεια και την Πέργαμο, και το άλλο είναι η μία από τις δύο μοναδικές στον κόσμο (*) ευκαιρίες να μπεις και να περπατήσεις μέσα σε κανονικότατα, διώροφα σπίτια ανθρώπων που ζούσαν πριν από δύο χιλιάδες χρόνια κι είχαν επιδαπέδια θέρμανση κάτω από τα ψηφιδωτά μωσαϊκά τους –ναι, σώζονται σχεδόν ανέγγιχτα, και ναι, αξίζει να πληρώσεις το έξτρα εισιτήριο για να τα δεις.
(*) Η άλλη είναι στην Πομπηία, σημειώστε οι λάτρεις των εγκυκλοπαιδικών γνώσεων.

Τα σπίτια της Εφέσου, γνωστά ως Terrace Houses

Λίγη Ιστορία για αρχή

Η Έφεσος χτίστηκε τον 10ο αιώνα π.Χ. από έλληνες αποίκους, στην θέση της Απάσα, πρωτεύουσας του βασιλείου της Αρζάβα των Χετταίων. Ο θρύλος λέει πως ο ιδρυτής της Εφέσου, ο Άνδροκλος, γιος του βασιλιά Κόδρου της Αθήνας, είχε πάρει έναν χρησμό που του έλεγε να χτίσει την πόλη του «εκεί που θα τον οδηγήσουν το ψάρι και το γουρούνι». Τι κατάλαβες, τίποτα, κι ο Άνδροκλος το ίδιο, ώσπου μια μέρα εκεί που είχαν αγκυροβολήσει με τους συντρόφους του και ψήναν’ κάτι ψάρια, αρπάζουν φωτιά τα βάτα, εμφανίζεται ένα αγριογούρουνο που είχε κρυφτεί ανάμεσά τους, το παίρνει στο κυνήγι ο λεγάμενος, κι εκεί που το σκοτώνει του σκάει αναλαμπή, ψάρι και γουρούνι λέει, δε χτίζω εδώ μια πόλη;

Η οδός των Κουρητών, με τον Ναό του Αδριανού στα αριστερά

Τα υπόλοιπα είναι κυριολεκτικά Ιστορία, η Έφεσος εξελίχθηκε στην μεγαλύτερη (πλουσιότερη, σπουδαιότερη, μην τα ξαναλέμε και κουράζουμε) από τις πόλεις της Ιωνίας, και μακροημέρευσε ως τον 15ο αιώνα μ.Χ. που εγκαταλείφθηκε και ξεχάστηκε. Το 1863 την ξανάφεραν στο φως οι πρώτες ανασκαφές, που αποκάλυψαν μνημεία ελληνικά, ελληνιστικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά και δε συμμαζεύεται. Το τιτάνιο μέγεθος του αρχαιολογικού χώρου καθιστά δύσκολο να πιστέψεις πως ακόμα, μέχρι σήμερα, αυτό που έχει ανασκαφεί δεν είναι ούτε το 30% της πόλης. Το μουσείο εικονικής πραγματικότητας Ephesus Experience Museum, που άνοιξε τις πόρτες του το 2023, θα αναλάβει να σου βάλει τα πράγματα σε προοπτική. Αλλά ας μην προτρέχουμε. Πρώτα έχουμε να διασχίσουμε τον αρχαιολογικό χώρο.

Ο δρόμος προς την Αρχαία Αγορά

Τι θα (πρωτο)δείς στον Αρχαιολογικό Χώρο της Εφέσου

Γάτες, πολλές γάτες, απίστευτα πολλές γάτες, να κουρνιάζουν στα πόδια Ρωμαίων αυτοκρατόρων, να διασχίζουν τα μαρμαρόστρωτα δρομάκια της Αρχαίας Αγοράς, να αράζουν πάνω σε κίονες ναΐσκων, να ανεβοκατεβαίνουν τις θολωτές κλίμακες που οδηγούν στο Ωδείο, και να μπαινοβγαίνουν με χάρη στα ρωμαϊκά λουτρά, τα σπα και τις δημόσιες τουαλέτες της εποχής. Και δεν ξέρουμε αν πιστεύεις σε θρύλους και μετεμψυχώσεις, πάντως οφείλουμε να πούμε πως στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου όταν οι αρχαίοι θεοί φεύγουν στην Αίγυπτο και παίρνουν μορφές ζώων, η Άρτεμις, η προστάτιδα της Εφέσου, μεταμορφώνεται σε γάτα.

Αν φτάσεις, λένε, σε καινούριο μέρος και θέλεις να μάθεις αν οι άνθρωποί του είναι καλοί, κοίτα αν μοιάζουν καλοζωισμένα τα αδέσποτα

Ανάμεσά τους, μεγαλύτεροι και μικρότεροι ναοί αφιερωμένοι σε θεούς και αυτοκράτορες, εντυπωσιακές μαρμάρινες κρήνες, υδραγωγεία, δρόμοι και επιβλητικά αγάλματα, θραύσματα ζωφόρων σαν εκείνο με την φτερωτή θεά Νίκη, ψηφιδωτά που στόλιζαν αυλές, το μεγαλύτερο αρχαίο θέατρο της Μικράς Ασίας που χωρούσε 25.000 θεατές (για να έχεις ένα μέτρο σύγκρισης, το αντίστοιχο νούμερο της Επιδαύρου είναι 13.000) και… η πρώτη διαφήμιση της ανθρωπότητας: Ένα σανδάλι χαραγμένο στη Μαρμάρινη Οδό, μια καρδιά δίπλα του, πουγκί με χρήματα, και η βιβλιοθήκη. Πορνείο διαφημίζει, να διευκρινίσουμε για τα αθώα μυαλά ανάμεσά μας.

Όταν οι Ρωμαίες φτιάχναν' διαφημίσεις, οι άλλοι τρώγαν' βελανίδια

Το νούμερο ένα αξιοθέατο της Εφέσου, βέβαια, αυτό που θα δεις να φιγουράρει στις περισσότερες φωτογραφίες της και να κόβει την ανάσα του πλήθους που κατηφορίζει την μαρμαρόστρωτη οδό των Κουρητών, είναι η εκπληκτικά αναστηλωμένη Βιβλιοθήκη του Κέλσου, μια από τις τρεις σπουδαιότερες του αρχαίου κόσμου, με τις μαρμάρινες φλέβες των κιόνων της να αντανακλούν μια μελένια απόχρωση όπως πέφτουν πάνω τους οι ηλιαχτίδες. Τα εντυπωσιακά της αγάλματα, Σοφία, Αρετή, Έννοια και Επιστήμη, συμβολίζουν με ανθρώπινες μορφές τα προτερήματα του Τιβέριου Ιούλιου Κέλσου Πολεμαιανού, στη μνήμη του οποίου έχτισε ο γιος του την βιβλιοθήκη γύρω στο 110 μ.Χ., στρέφοντάς την προς την ανατολή έτσι ώστε να εκμεταλλεύονται οι αναγνώστες το φυσικό φως και να διαβάζουν όσο το δυνατόν περισσότερες ώρες κάθε μέρα. Σε μια κρύπτη της βιβλιοθήκης, μέσα σε μαρμάρινη σαρκοφάγο, είναι θαμμένος ο ίδιος ο Κέλσος.

Λεπτομέρεια από την πρόσοψη της βιβλιοθήκης

Η βιβλιοθήκη σε όλο της το ηλιόλουστο μεγαλείο

Τα σπίτια, τα σπίτια

Απόλυτο χαϊλάητ για πολλούς επισκέπτες της Εφέσου είναι τα διώροφα σπίτια των πλούσιων Ρωμαίων στην οδό των Κουρητών, απέναντι από τον ναό του Αδριανού, κομπλέ με τα ψηφιδωτά μωσαϊκά τους, τους τοίχους, τις σκάλες τους, τις τοιχογραφίες στο εσωτερικό τους και τα (συχνά άσεμνα) γκράφιτι που ως γνωστόν αγαπούσαν οι Ρωμαίοι στους εξωτερικούς τους τοίχους. Γιατί καλοί οι ναοί και τα θέατρα, αλλά πόσο συχνά έχεις την ευκαιρία να δεις πώς ζούσαν οι άνθρωποι όταν έκλειναν πίσω τους την πόρτα γυρνώντας από τα πάσης φύσεως σουαρέ τους, ή να διαβάσεις στον τοίχο πόσο κόστιζε ένα κιλό κρεμμύδια και ένα εισιτήριο για τα λουτρά; Τα σπίτια χρονολογούνται από τον 1ο αιώνα μ.Χ. και κατοικούνταν ως τον 7ο, κι έχουν ξεχωριστό εισιτήριο περίπου στα 12€ που αν δεν το τονίσαμε αρκετά αξίζει να πληρώσεις.

Το δάπεδο του μέσου Ρωμαίου της Εφέσου ήταν καλύτερο από το δικό σου

Ναι, αλλά για τον Ναό της Άρτεμης δε λέτε

Όταν ο Αλέξανδρος ο Μέγας ήρθε στην Έφεσο, βρήκε τον ναό κατεστραμμένο από την φωτιά που του είχε βάλει ο Ηρόστρατος, Εφέσιος που αποφάσισε πως, αφού η Ιστορία δεν θα γράψει το όνομά του για καμία ηρωική πράξη, ας το γράψει για μια εγκληματική: Τον εμπρησμό ενός από τα επτά θαύματα του κόσμου. Γιατί η Άρτεμις δεν προστάτεψε τον ναό της και την πόλη της την αποφράδα εκείνη μέρα; Η εξήγηση που έδιναν οι ντόπιοι ήταν απλούστατη, και λογικότατη: Ήταν η μέρα που η θεά είχε φύγει από την πόλη, γιατί έπρεπε να παρευρεθεί σε μία γέννηση. Το μάντεψες μάλλον: Του Αλέξανδρου τη γέννηση.

Το αρχαίο θέατρο της Εφέσου, ένα από τα μεγαλύτερα του κόσμου

Όταν ο Μέγας μεγάλωσε και πήγε στην Έφεσο, προσφέρθηκε να χρηματοδοτήσει την ανοικοδόμηση αυτού που θα γινόταν το τρίτο αισίως Αρτεμίσιο, αλλά οι Εφέσιοι αρνήθηκαν, λέγοντας πως δεν είναι σωστό ένας θεός να φτιάχνει ναό σε έναν άλλο θεό. Τον ξανάφτιαξαν, τελικά, με δικά τους έξοδα μετά τον θάνατό του, και τον έκαναν μάλιστα ακόμα μεγαλύτερο. Η ανοικοδόμηση ξεκίνησε το 323 π.Χ., και ο ναός με τους 127 του κίονες επιβίωσε για τα επόμενα 600 χρόνια. Αυτός ήταν που έμεινε για πάντα στην Ιστορία ως ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου.

Η αμέσως προηγούμενη εκδοχή του είχε χρηματοδοτηθεί από τον Κροίσο της Λυδίας (θυμάσαι, αυτόν που ό,τι έπιανε γινότανε χρυσάφι) και είχε ολοκληρωθεί μέσα σε 10 χρόνια, γύρω στο 550 π.Χ. Ο πρώτος ναός της Άρτεμης δεν ξέρουμε ακριβώς πότε χτίστηκε, ξέρουμε όμως ότι καταστράφηκε από πλημμύρα τον 7ο αιώνα π.Χ. και ότι ο Καλλίμαχος αποδίδει την κατασκευή του στις Αμαζόνες. Ελάχιστα απομεινάρια του ναού σώζονται σήμερα στην Έφεσο, κυρίως θεμέλια και θραύσματα.

Η Νίκη της Εφέσου, κοσμούσε άλλοτε την Αψίδα του Ηρακλή στην οδό των Κουρητών

Ένα μουσείο to rule them all

Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Εφέσου, το ολοκαίνουριο Ephesus Experience Museum άνοιξε τις πόρτες του το 2023, και είναι Εμπειρία, όνομα και πράγμα. Μέσα από 3D γραφικά, προβολές επαυξημένης πραγματικότητας και virtual reality, περνώντας από αίθουσα σε αίθουσα, θα πας μια βόλτα στην αρχαία Έφεσο, για να δεις πώς ήταν η Αγορά στην ακμή της, να περπατήσεις ανάμεσα στον κόσμο, να δεις το άγαλμα της Άρτεμης όπως θα ήταν τοποθετημένο στον ναό, και να ακούσεις την ιστορία της πόλης σε άπταιστα ελληνικά, στα ακουστικά που θα σου δώσουν στην είσοδο.

@in2life_gr Μέχρι να εφεύρουμε την χρονομηχανή, θα έχουμε την Έφεσο @Go Türkiye #εφεσος #ephesus #αρχαια #ταξιδι #in2life #σμυρνη ♬ πρωτότυπος ήχος - AllGreekMusic

Τα πρακτικά…

Ένα εισιτήριο για τον αρχαιολογικό χώρο και το Experience Museum κοστίζει 40€, αν θέλεις να μπεις και στα σπίτια (θέλεις!) θα δώσεις 52€.

Υπάρχει επίσης ένα εισιτήριο στα 65€, που περιλαμβάνει και το Μουσείο της Εφέσου, ένα από τα σπουδαιότερα αρχαιολογικά μουσεία του κόσμου, που δεν βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο, αλλά στη γειτονική πόλη Σελτζούκ.

Η Βιβλιοθήκη του Κέλσου στο φως του φεγγαριού

Η Έφεσος είναι τεράστια, τουλάχιστον τρεις ώρες θα υπολογίσεις για μια όχι-ιδιαίτερα-χαλαρή βόλτα στον αρχαιολογικό χώρο.

Από τη Σμύρνη, η Έφεσος απέχει περίπου 80 χιλιόμετρα. Μπορείς να νοικιάσεις αυτοκίνητο, ή να πάρεις τραίνο (περίπου 3-4€ one way) μέχρι το Σελτζούκ και από εκεί ένα ταξί (γύρω στα 6€) για τα εναπομείναντα 4 χιλιόμετρα ως τον αρχαιολογικό χώρο.