Η λογοτεχνία στο θέατρο: Τι «διαβάζουν» φέτος τα θέατρα της Αθήνας;
Από τον Κάφκα στον Τολστόι, και από τον Καζαντζάκη ως τον Καλπούζο, οι βασισμένες σε βιβλία παραστάσεις που ανεβαίνουν φέτος στα θέατρα της Αθήνας είναι πολλές και ενδιαφέρουσες.
του Δημήτρη Αλεξίου (*)
Η μεταφορά επιτυχημένων λογοτεχνικών βιβλίων στο θέατρο δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Η λογοτεχνία δείχνει να τροφοδοτεί σταθερά με ιστορίες και ήρωες τη μεγάλη οθόνη, πολύ συχνά όμως γίνεται και ο καμβάς για τη θεατρική επί σκηνής αναπαράσταση μυθιστορημάτων και γνωστών λογοτεχνικών βιβλίων. Δεν φτάνουν άραγε τα θεατρικά έργα για τις άπειρες πλέον σκηνές και θεατρικές ομάδες που υπάρχουν παντού και οι θεατράνθρωποι στρέφονται στη λογοτεχνία; Φυσικά και φτάνουν. Όμως η γοητεία ενός λογοτεχνικού έργου που έχει αφήσει το στίγμα του σε γενιές ολόκληρες αναγνωστών, η αναγνωρισιμότητα του τίτλου και η σκιαγράφηση έντονων χαρακτήρων και ηρώων που πολλά απ’ αυτά προσφέρουν είναι δέλεαρ για το θέατρο.
Το να μεταγράψεις ένα λογοτεχνικό βιβλίο σε θεατρικό κείμενο είναι ταυτόχρονα μία εύκολη αλλά και τραγικά δύσκολη εργασία. Η ευκολία του εγχειρήματος έγκειται στο ότι, θεωρητικά, οποιοσδήποτε αναγνώστης έχει αντίτυπο του βιβλίου, έχει το πρωτογενές υλικό για να το κάνει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν να το κάνουν όλοι. Η πεζογραφία και το θέατρο αποτελούν διαφορετικές τέχνες, με διαφορετικά εκφραστικά μέσα, διαφορετικούς κώδικες και διαφορετικό σκοπούμενο. Οι άνθρωποι που αναλαμβάνουν να διασκευάσουν ένα λογοτεχνικό βιβλίο σε θεατρικό κείμενο πρέπει, εκτός από την αγάπη τους για το λογοτεχνικό έργο, να έχουν απόλυτη προσήλωση και αφοσίωση στη θεατρική συνθήκη. Και όσο κι αν ακούγεται περίεργο και βλάσφημο για τους φανατικούς αναγνώστες και θαυμαστές των λογοτεχνικών πονημάτων, το ζητούμενο στη θεατρική διασκευή και μεταφορά ενός βιβλίου δεν είναι ο σεβασμός στο περιεχόμενο. Είναι ο σεβασμός στο πνεύμα. Το αποτέλεσμα πρέπει να είναι ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα νέο, αυθύπαρκτο, θεατρικά και σκηνικά προσανατολισμένο, με εμβάθυνση στην ουσία και τους ήρωες του βιβλίου ασχέτως εάν έχει παραμείνει πιστό στο σύνολο του περιεχομένου του βιβλίου, εάν έχει συμπεριλάβει ολόκληρο ή μέρος αυτού, εάν έχει αφήσει εκτός ή εάν έχει προσθέσει καινούργιους «θεατρικούς» ήρωες.
Μπορεί για τους περισσότερους η θεατρική μεταφορά κάποιων λογοτεχνικών έργων στο θέατρο να φαντάζει αυτονόητη, λόγω φόρμας ή λόγω θεατρικότητας της γραφής του συγγραφέα. Ουδείς ας πούμε αναρωτήθηκε ποτέ γιατί δραματοποιήθηκαν για το θέατρο τα διηγήματα του Τσέχοφ. Υπάρχουν όμως και λογοτεχνικά έργα που με δυσκολία μπορεί κανείς να σκεφτεί πως θα παρουσιάζονταν σε μία θεατρική σκηνή. Αυτά συνήθως είναι και τα πιο δύσκολα, αυτά που πρέπει να πατήσουν αμιγώς πάνω σε θεατρικές ατραπούς για να δώσουν ένα εξαιρετικό πολλές φορές αποτέλεσμα. Και κάποια από αυτά ίσως μείνουν στην ιστορία ως εξαιρετικά θεατρικά έργα βασισμένα στο πρωτότυπο λογοτεχνικό έργο. Το πρόσφατο παράδειγμα τεράστιας θεατρικής επιτυχίας ενός έργου βασισμένου σε διασκευή μυθιστορήματος ήταν το «Άνθρωποι και ποντίκια» του Τζον Στάινμπεκ σε μετάφραση και διασκευή της πρόσφατα χαμένης Σοφίας Αδαμίδου σε σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία του Βασίλη Μπσιμπίκη και της ομάδας Cartel. Μία διασκευή ενός μυθιστορήματος σχεδόν 80 ετών που πραγματικά έδωσε άλλη οπτική στο βιβλίο του Αμερικανού νομπελίστα συγγραφέα, σάρωσε τα θεατρικά βραβεία και πραγματοποίησε μία εντυπωσιακή πορεία τεσσάρων σεζόν (εν μέσω και πανδημίας).
Κλείνοντας μόλις την χρονιά που σηματοδότησε τα 200 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή, παρακολουθήσαμε άπειρα έργα βασισμένα σε λογοτεχνικά κείμενα με συναφές περιεχόμενο. Με αιχμή την «Αιολική Γη» του Ηλία Βενέζη που ανέβηκε από το Εθνικό θέατρο τη σεζόν 2021-2022 σε διασκευή Σάββα Κυριακίδη και σκηνοθεσία Τάκη Τζαμαργιά και τα «Ματωμένα Χώματα» της Διδώς Σωτηρίου που ανέβηκαν στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά σε διασκευή Αντώνη Τσιοτσιόπουλου και Γιώργου Παλούμπη και σκηνοθεσία του δεύτερου, πάμπολλα θεατρικά έργα ανέβηκαν ή ξανανέβηκαν μέσα στη χρονιά βασισμένα σε κείμενα λογοτεχνίας για τη μικρασιατική καταστροφή. Σε συνδυασμό με τον «Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου», το τρίτομο έργο του Μ. Καραγάτση που ανέβηκε – φυσικά – από το θέατρο Πορεία σε θεατρική διασκευή του Θανάση Τριαρίδη και σκηνοθεσία του Δημήτρη Τάρλοου, η περσινή σεζόν είχε ομολογουμένως εμβληματικά ελληνικά έργα της λογοτεχνίας που μεταφέρθηκαν στο σανίδι.
Ας δούμε όμως ποια είναι φέτος τα λογοτεχνικά έργα που η φαντασία και το όραμα των καλλιτεχνών επέλεξαν να μεταφέρουν στο σανίδι, χωρίς να έχουν γραφτεί με το σκοπό αυτό.
Το μοναδικό, δυστοπικό, πολιτικό , αλληγορικό μυθιστόρημα του Άρη Αλεξάνδρου «Το κιβώτιο» παρουσιάζεται θεατρικά για έβδομη χρονιά υπό μορφή μονολόγου από τον Φώτη Μακρή στο Studio Μαυρομιχάλη, σε δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία του ίδιου και της Κλεοπάτρας Τολόγκου.
Απόλυτα σχετιζόμενο υφολογικά με το παραπάνω βιβλίο, ένα ακόμα εμβληματικό βιβλίο της παγκόσμιας γραμματείας συνεχίζει να μαγεύει το κοινό για τέταρτη χρονιά: «Η μεταμόρφωση» του Φραντς Κάφκα, σε σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία του Τάσου Σαγρή, με τη Σίσσυ Δουτσίου στο ρόλο του υπαλλήλου που μεταμορφώνεται σε έντομο, συνεχίζει τις παραστάσεις της μεταμεσονύκτια κάθε Σάββατο στο Σύγχρονο θέατρο.
Αυτό όμως δεν είναι το μοναδικό έργο του Κάφκα που μεταφέρεται στη θεατρική σκηνή: Το διήγημά του «Αναφορά για μία Ακαδημία» μεταφέρεται στο θέατρο Άττις από τον Σάββα Στρούμπο για δεύτερο κύκλο παραστάσεων.
Και από τη δυστοπία της φαντασίας των συγγραφέων περνάμε στη δυστοπία των πραγματικών περιστατικών και μαρτυριών με την για πρώτη φορά δραματοποίηση του αγαπημένου μυθιστορήματος «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του Χρόνη Μίσσιου, που παρουσιάζεται σε σκηνοθεσία Σοφίας Καραγιάννη στο θέατρο 104 στον Κεραμεικό.
Σε παρόμοιο κλίμα το διήγημα του Γιώργου Χειμωνά «Μυθιστόρημα» μεταφέρεται θεατρικά στη σκηνή σε σκηνοθεσία του Παναγιώτη Εξαρχέα στο Μικρό θέατρο Κεραμεικού.
Η σκηνοθέτρια Κωνσταντίνα Νικολαΐδη είναι υπεύθυνη για δύο λογοτεχνικές νουβέλες Ρώσων συγγραφέων που συνεχίζουν τις παραστάσεις τους στα Αθηναϊκά θέατρα. «Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς» του Λέοντα Τολστόι παίζεται στο θέατρο Αλκμήνη για τέταρτη χρονιά, σε ένα ρεσιτάλ ερμηνείας για δύο ηθοποιούς, τον Θανάση Κουρλαμπά και τον Γιώργο Γαλίτη, ενώ το «Ανάμεσα σε δύο κόσμους» του Ιβάν Τουργκένιεφ παίζεται για δεύτερη χρονιά στο Σύγχρονο θέατρο.
Σχεδόν πάντα παρών στις θεατρικές σκηνές όμως είναι και ο έτερος μεγάλος της ρωσικής λογοτεχνίας. Το διήγημα του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι «Το όνειρο ενός γελοίου» ανεβαίνει φέτος σε δύο διαφορετικές παραγωγές: Σε σκηνοθεσία Έφης Μπίρμπα στο θέατρο Κιβωτός με τον Άρη Σερβετάλη και σε σκηνοθεσία του ταχύτατα ανερχόμενου Γιώργου Κουτλή στο θέατρο Πορεία με τον Νικόλα Χανακούλα.
Ο Στάθης Λιβαθηνός στο τιμόνι του θεάτρου της Οδού Κυκλάδων στα χνάρια του Λευτέρη Βογιατζή παρουσιάζει δραματοποιημένο το Berlin Alexanderplatz, το ομώνυμο μυθιστόρημα του Άλφρεντ Ντέμπλιν του 1929, ένα από τα πιο σημαντικά και επιδραστικά μυθιστορήματα της γερμανικής γραμματείας.
«Ο υπέροχος Γκάτσμπι» το διάσημο μυθιστόρημα του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, το οποίο δεν έκανε ιδιαίτερα μεγάλη επιτυχία ως βιβλίο όσο ζούσε ο συγγραφέας, επανεξετάστηκε τελικά από την κριτική μετά το θάνατό του και γνώρισε τεράστια αναγνώριση. Έχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο τέσσερις φορές, έχει γίνει όπερα και μπαλέτο, ενώ στο θέατρο έχει μεταφερθεί πλείστες φορές. Στο φετινό ανέβασμα στο θέατρο Αγγέλων Βήμα, η σκηνοθεσία είναι του Αλέξανδρου Κοτσώρη.
Στο ίδιο θέατρο που φέτος ειδικεύεται στις διασκευές δραματοποιείται για πρώτη φορά και το μυθιστόρημα του άλλου μεγάλου Αμερικανού λογοτέχνη Τζον Στάινμπεκ «Ανατολικά της Εδέμ» σε δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία Ανδρονίκης Αβδελιώτη.
Το «Ορλάντο», το διάσημο μυθιστόρημα της Βιρτζίνια Γουλφ, το πρώτο μυθιστόρημα που θέτει ευθαρσώς το θέμα της έμφυλης ταυτότητας, ανεβαίνει εκ νέου με νέα διανομή στο θέατρο Τόπος Αλλού σε σκηνοθεσία Νίκου Καμτσή.
Το διήγημα της Μαργκερίτ Ντυράς «Η αρρώστια του θανάτου» δραματοποιείται στη σκηνή του θεάτρου Δρόμος σε σκηνοθεσία Εμ. Μαύρου.
Για δεύτερη χρονιά η ομάδα Elephas Tiliensis παρουσιάζει στο Bios το μυθιστόρημα «Σεροτονίνη» του Μισέλ Ουελμπέκ, ενός αμφιλεγόμενου αλλά ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και επιδραστικού σύγχρονου λογοτέχνη.
Ο πρώτος τόμος του μυθιστορηματικού κύκλου του Λέοπολντ Φον Ζάχερ Μαζόχ «Το κληροδότημα του Κάιν» περιλαμβάνει την «Αφροδίτη με τη γούνα» με υπότιτλο «Η τερατώδης πλευρά», ένα έργο εμβάθυνσης στη μαζοχιστική διαστροφή. Το έργο ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Θανάση Κουρλαμπά στο θέατρο Άνεσις με τον ίδιο και την Αμαλία Νίνου επί σκηνής.
Βασισμένος στο βιβλίο «Μάρκος Βαμβακάρης: Αυτοβιογραφία» που επιμελήθηκε η Αγγελική Βέλλου Κάιλ, είναι ο θεατρικός μονόλογος που έγραψε η Νάνσυ Τουμπακάρη «Εγώ, ο Μάρκος Βαμβακάρης» που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία και ερμηνεία Θανάση Παπαγεωργίου στο θέατρο Στοά. Βασισμένο επίσης στη βιογραφία της Σωτηρίας Μπέλλου την οποία η ίδια η τραγουδίστρια είχε εμπιστευτεί στη Σοφία Αδαμίδου, είναι και το θεατρικό έργο που κατόπιν η Σοφία Αδαμίδου έγραψε με τίτλο «Σωτηρία με λένε» και το οποίο απολαμβάνει φέτος το τέταρτο ανέβασμά του σε σκηνοθεσία Γιώργου Παπαγεωργίου στο θέατρο Μικρό Χορν με τη Σωτηρία Γκιουλιώνη στον ομώνυμο ρόλο.
Ο αγαπητός στο αναγνωστικό κοινό συγγραφέας Γιάννης Καλπούζος διασκεύασε ο ίδιος σε θεατρικό μονόλογο το επιτυχημένο του βιβλίο Σέρρα - Η ψυχή του Πόντου. Το έργο παίζεται για δεύτερη χρονιά στο θέατρο Μικρό Άνεσις σε σκηνοθεσία Σωτήρη Χατζάκη με την εξαιρετική Χρύσα Παππά.
«Ο βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» είναι το πασίγνωστο διεθνώς βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη που μεταφέρει φέτος στο Θέατρον του Κέντρου Πολιτισμού Ελληνικός Κόσμος ο Γιάννης Κακλέας με τον τίτλο «Ζορμπάς» με την πρωτότυπη μουσική για την ταινία του Μίκη Θεοδωράκη και τον Γιάννη Στάνκογλου στον ομώνυμο ρόλο. Δεν είναι όμως ο μοναδικός Καζαντζάκης που δραματοποιείται στο θέατρο φέτος. Ο «Καπετάν Μιχάλης (Ελευθερία ή θάνατος)» σε σκηνοθεσία Μανώλη Ιωνά είναι η κεντρική παράσταση του θεάτρου Αλκμήνη φέτος με τον Τάσο Γιαννόπουλο στον πρωταγωνιστικό ρόλο.
Ο Ερίκ Εμανουέλ Σμιτ είναι πολύ γνωστός Γάλλος θεατρικός συγγραφέας. Το πιο διάσημο όμως έργο του δεν γράφτηκε για το θέατρο αλλά ως μία πολύ τρυφερή νουβέλα με τον τίτλο «Αγαπητέ Θεέ», όπου ένας δεκάχρονος νεαρός, ο Όσκαρ, καλείται να συμφιλιωθεί με την θανάσιμη ασθένειά του, τη ζωή, την αγάπη, τη φιλία και το θάνατο. Σε θεατρική διασκευή και με τον τίτλο «Φιλιά, Όσκαρ» το τρυφερό αυτό έργο ανεβαίνει στο θέατρο Αθηνών σε σκηνοθεσία του πολύ αγαπητού στο ελληνικό κοινό Τσέζαρις Γκραουζίνις και με τον Θανάση Τσαλταμπάση στο ρόλο του Όσκαρ.
Όπως κάθε θεατρική πιάτσα που σέβεται τον εαυτό της δε θα μπορούσε να λείπει από την Αθήνα μία θεατρική παράσταση – τουλάχιστον – βασισμένη στις ιστορίες μυστηρίου της γιαγιάς Άγκαθα Κρίστι. «Η ποντικοπαγίδα» της λοιπόν, που αποτέλεσε τη μακροβιότερη θεατρική παράσταση του Λονδίνου αφού παίζεται συνεχώς από το 1952, ενώ η συγγραφέας της πίστευε ότι θα αντέξει μόλις 8 μήνες. Η αλήθεια είναι ότι ξεκίνησε σαν ραδιοφωνική ιστορία και βασίστηκε σε μία σειρά μικρών ιστοριών που δεν εκδόθηκε ποτέ, αλλά πήρε την τελική της μορφή κατευθείαν ως θεατρικό έργο. Στην Αθήνα ανεβαίνει στο Νέο Ακάδημο σε σκηνοθεσία Κίρκης Καραλή.
Λίγο πριν τα Χριστούγεννα κάνει πρεμιέρα η θεατρική μεταφορά των διηγημάτων του Χρήστου Οικονόμου, ενός από τους πιο γνωστούς σύγχρονους Έλληνες διηγηματογράφους από την ομώνυμη συλλογή του «Οι κόρες του ηφαιστείου». Η παράσταση ανεβαίνει σε σκηνοθεσία της Μαριτίνας Πάσσαρη στο Άσυλο Ανιάτων.
Ανήμερα τα Χριστούγεννα ξεκινούν οι παραστάσεις ενός ακόμα λογοτεχνικού μυθιστορήματος επί σκηνής. Η Άννα Κοκκίνου σκηνοθετεί και παίζει στον «Αφανισμό» του Τόμας Μπέρνχαρντ στο θέατρο Σφενδόνη.
Δύο ακόμα παιδικές παραστάσεις βασίζονται σε διασκευές για θέατρο κλασικών βιβλίων: Στο Εθνικό Θέατρο - Rex ο συγγραφέας Ανδρέας Φλουράκης μεταγράφει σε θεατρικό έργο το μυθιστόρημα της Γιοχάνα Σπίρι Χάιντι με τον τίτλο “Η Χάιντι και τα βουνά”, μία συγκινητική παράσταση για μικρούς και μεγάλους που μιλάει για τα σημαντικά πράγματα : τη φιλία, την οικογένεια, την αγάπη, την αφοσίωση και την απώλεια. Ογνωστός ηθοποιός Γιώργος Γαλίτης διασκευάζει για το θέατρο το κλασικό αριστούργημα του Ντάνιελ Νταφόε “Ροβινσώνας Κρούσος” που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία της Τατιάνς Λύγαρη με έναν πολυπληθή θίασο στην παιδική σκηνή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.
Ίσως η πιο αναμενόμενη θεατρική μεταφορά της θεατρικής σεζόν είναι «Η μητέρα του σκύλου» του Παύλου Μάτεσι. Το μοναδικό αυτό μυθιστόρημα που χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα 1001 βιβλία που κάποιος πρέπει να έχει διαβάσει στη ζωή του μας συστήνει μία μοναδική και ανεπανάληπτη ηρωίδα, τη Ραραού, σύμβολο της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η παράσταση, σε διασκευή της Θεοδώρας Καπράλου και σκηνοθεσία της Χριστίνας Ματθαίου, ετοιμαζόταν να ανέβει πριν τα Χριστούγεννα στο θέατρο Ιλίσια με πρωταγωνίστρια την Μαρία Καβογιάννη κάτι που δεν έχει γίνει ακόμα δυνατό. Ελπίζουμε ειλικρινά να τη δούμε στο δεύτερο μισό της σεζόν.
Οι γιορτές είναι παραδοσιακά εποχή που αγαπάει τόσο το θέατρο όσο και τα βιβλία. Όταν η σύμπραξη και των δύο είναι ευτυχής, για μας τους θεατές και αναγνώστες είναι ακόμα καλύτερα τα πράγματα.
(*) Ο Δημήτρης Αλεξίου είναι συγγραφέας, θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός και σκηνοθέτης. Το τελευταίο του μυθιστόρημα «Το χρονικό του Ιόλαου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Υδροπλάνο.
