"Σούπερ ήρωες" vs "νοικοκυρούλες": Παιχνίδια και στερεότυπα

του Δημήτρη Κούκη (*)

Η Maria Montessori, ιταλίδα παιδαγωγός, ανέφερε εύστοχα πως «το παιχνίδι αποτελεί τη μοναδική δουλειά των παιδιών» και πως «μέσα από το παιχνίδι κάθε παιδί αναπτύσσεται σύμφωνα με τους νόμους της φύσης».

Το παιχνίδι είναι συνυφασμένο με την ιστορική εξέλιξη κάθε κοινωνίας και διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στη σωματική, διανοητική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Αποτελεί ξεκάθαρη ένδειξη ψυχικής υγείας για την παιδική ηλικία, καθώς κάθε παιδί εκφράζεται, κοινωνικοποιείται, χαίρεται, δημιουργεί, συνεργάζεται, διοχετεύει την χαρά, την οργή, την ματαίωσή του… παίζοντας.

«Στη ζωή σου, να κάνεις μόνο ό,τι σε κάνει ευτυχισμένο», λέμε συχνά στα παιδιά μας. Μήπως όμως τα παιχνίδια που τους αγοράζουμε στέλνουν διαφορετικό μήνυμα; Μήπως τα παιχνίδια ωθούν τα κορίτσια να οικειοποιηθούν ένα ρόλο και τα αγόρια έναν άλλο; Μήπως τα παιχνίδια των παιδιών μας, μεταφέρουν λανθασμένα μηνύματα;

Στους διαδρόμους των μαγαζιών με παιχνίδια διαπιστώνουμε ξεκάθαρα τι σημαίνει «παιχνίδια για κορίτσια» και «παιχνίδια για αγόρια». Πρώτος διαχωρισμός, τα χρώματα. Για τα κορίτσια ροζ, φούξια και λευκά. Για τα αγόρια μπλε, μαύρο, γκρι και κόκκινο. Ύστερα, το περιεχόμενο. Τα αγορίστικα παιχνίδια περιέχουν δράση, συχνά βία και κάνουν θόρυβο. Οχήματα με σειρήνες, υπερήρωες με όπλα, κατασκευές. Αντιθέτως στα κοριτσίστικα παιχνίδια απουσιάζει η δράση. Κυριαρχεί η ομορφιά, όπως το μακιγιάζ και τα μαλλιά, και τα παιγνίδια ρόλων, όπως το νοικοκυριό και η φροντίδα μωρών.

Φταίνε οι γονείς;

Συνηθίζουμε λοιπόν να αναφερόμαστε σε «αγορίστικα» ή «κοριτσίστικα» παιγνίδια. Τα παιχνίδια, ωστόσο, δε χρειάζεται να έχουν «γένος». Αποκτούν όμως «γένος» μέσα από τη φυσική ροπή των γονιών να ανταποκριθούν στα κοινωνικά στερεότυπα που κυριαρχούν και στις μέρες μας (!) και ζητούν από τους άνδρες να είναι περισσότερο «δυναμικοί» ή «επιθετικοί» και τις γυναίκες να είναι πιο «ευάλωτες», «γλυκές», «συγκαταβατικές» και «προστατευτικές». Τα παιχνίδια δε χρειάζεται να έχουν «γένος» –τουλάχιστον σε απόλυτο βαθμό– διότι έτσι τα παιδιά μαθαίνουν ότι κάποια πράγματα δεν είναι αντρικά ή γυναικεία, αλλά ανθρώπινα.

Λαθεμένα, δυστυχώς, θεωρούμε ότι η επιλογή των παιχνιδιών διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ταυτότητα του φύλου των παιδιών. Τα παιδιά αποκτούν την ταυτότητα του φύλου τους, κατά την περίοδο των προσχολικών τους χρόνων. Η ταυτότητα του ρόλου του φύλου διαμορφώνεται από βιολογικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Οι κοινωνικοί παράγοντες διαδραματίζουν βασικό και κυρίαρχο ρόλο.

Σύμφωνα με τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης (Bandura, 1977), η συμπεριφορά του παιδιού διαμορφώνεται από τη συμπεριφορά των άλλων, ιδιαίτερα των γονέων. Αυτή η συμπεριφορά περιλαμβάνει τις διαφορές φύλου στη συμπεριφορά και τις στάσεις. Οι γονείς και άλλα σημαντικά πρόσωπα ενισχύουν συγκεκριμένες συμπεριφορές, και αποθαρρύνουν ή αποδοκιμάζουν άλλες. Κάθε εμπειρία, κάθε αλληλεπίδραση, κάθε δραστηριότητα, ενισχύει κάποια νευρικά κυκλώματα εις βάρος άλλων και όσο πιο μικρό είναι το παιδί τόσο μεγαλύτερη η επίδραση.
 
Καταρρίπτοντας στερεότυπα

Το ζήτημα, λοιπόν, δεν είναι να αντιπαραθέσουμε τη φύση και την ανατροφή, αλλά να εξετάσουμε πώς η ανατροφή γίνεται φύση: το περιβάλλον στο οποίο παίζουν και μεγαλώνουν τα παιδιά μπορεί να ενθαρρύνει ένα φάσμα ικανοτήτων και να αποκλείσει κάποιο άλλο. Θα ήταν πιο εποικοδομητικό λοιπόν να προωθήσουμε, χωρίς καταναγκασμό, τις φιλίες μεταξύ παιδιών διαφορετικού φύλου κι ένα ευρύτερο φάσμα επιλογών στο παιχνίδι. Υπάρχουν, άλλωστε, ενδείξεις ότι τα παιδιά που έχουν φιλίες με το αντίθετο φύλο σε μικρή ηλικία έχουν πιο υγιείς αισθηματικές σχέσεις ως έφηβοι.

Τα σημερινά κορίτσια και αγόρια θα γίνουν στο μέλλον συνάδελφοι, διευθυντές/τριες και υφιστάμενοι/ες οι μεν των δε, σύντροφοι στη ζωή και συν-γονείς. Πώς μπορούν λοιπόν να αναπτύξουν ικανότητες για μια τέτοια συνεργασία, παίζοντας με παιχνίδια που όλο και περισσότερο δίνουν έμφαση ή ενισχύουν το διαχωρισμό ανάμεσα στο «αρσενικό» και το «θηλυκό»;

Φαίνεται πως η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα λεγόμενα «αγορίστικα» και «κοριτσίστικα» παιχνίδια είναι σήμερα πιο λεπτή από ποτέ. Κι ο μικρός Κωστάκης μπορεί να παρατήσει για λίγο τον Spiderman και να βάλει μια φανταστική πλύση με το πλαστικό μίνι πλυντήριο της αδερφής του. Άλλωστε, τη σημερινή εποχή τα στερεότυπα του αρσενικού και του θηλυκού δεν είναι όσο ευδιάκριτα ήταν παλιά. Γιατί προσδοκούμε από το γιο να αντιγράψει μόνο τη συμπεριφορά του μπαμπά, όταν και η μαμά φεύγει την ίδια ώρα το πρωί για το γραφείο της, ή να μιμηθεί η κόρη τη νοικοκυροσύνη της μητέρας, όταν κάποιες δουλειές του σπιτιού έχει αναλάβει ο μπαμπάς; Οι εποχές αλλάζουν, όπως και οι δομές της οικογένειας και της κοινωνίας. Άλλωστε, ακόμα και ο μικρός Κωστάκης είναι πολύ πιο πιθανό να χρειαστεί κάποτε στο μέλλον να βάλει πλυντήριο, παρά να μονομαχήσει.

Οι "ρόλοι" και η επίδρασή τους στη ζωή του παιδιού

Από την προσχολική, λοιπόν, ηλικία τα αγόρια καλούνται να αποδεχθούν πως οι άντρες οφείλουν να είναι αρχηγοί, ανεξάρτητοι, δυνατοί και όχι πολύ συναισθηματικοί. Αντίστοιχα, τα κορίτσια ωθούνται να δείχνουν ευάλωτα, ευγενικά, συναισθηματικά… Τα πρότυπα αυτά εμποδίζουν την υγιή ανάπτυξη της ταυτότητας του φύλου τους και περιορίζουν τις κλίσεις και τις δεξιότητες τους. Αγόρια, που διδάσκονται ότι «οι άντρες δεν κλαίνε», στην ενήλικη ζωή τους δυσκολεύονται να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματά τους, ενδέχεται να εκδηλώσουν εσωστρέφεια και έχουν δυσλειτουργικές κοινωνικές σχέσεις. Όταν έχουν εκπαιδευτεί πως δουλειές του σπιτιού ανήκουν στις γυναίκες, στο μέλλον ίσως αποφύγουν να συμμετάσχουν στη φροντίδα του παιδιού τους και ενδεχομένως αισθανθούν αμηχανία στην τρυφερή αγκαλιά της συντρόφου τους.

Τελευταίες μελέτες δείχνουν πως όσοι νέοι δεν έχουν έντονα ανεπτυγμένα τα στερεότυπα του φύλου τους τείνουν να έχουν καλύτερο αυτοσυναίσθημα, ενσυναίσθηση και λειτουργικότητα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Σαν ενήλικοι, επιτυγχάνουν επαγγελματική ολοκλήρωση, καθώς η συμπεριφορά τους είναι σαφώς πιο προσαρμοσμένη στις απαιτήσεις των καιρών μας.

Με βάση τα παραπάνω, κάθε γονιός καλείται να προωθήσει μια πιο ευέλικτη διαπαιδαγώγηση αναφορικά με το φύλο των παιδιών. Πρέπει να εκπαιδεύσουμε τους γιους μας πως είναι πολύτιμα όλα τα συναισθήματα, πως δεν υφίστανται αντρικές και γυναικείες δουλειές στο σπίτι, αλλά μόνο δουλειές που πρέπει να γίνουν, πως η επιβολή του ισχυρότερου δεν είναι αποδεκτή… Παρομοίως, τα κορίτσια ας μάθουν πως δεν είναι ντροπή να παίζουν με οχήματα ή υπερήρωες, πως οι γυναίκες και οι άντρες είναι εξίσου καλοί οδηγοί και πως το φύλο τους δεν θα εμποδίσει την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Μόνο έτσι τα παιδιά θα αποκτήσουν προσαρμοστικότητα και αυτοπεποίθηση, αξίες ιδιαίτερα χρήσιμες για τη ζωή τους.

Ίσως να έχει ξεκινήσει μια εξέγερση εναντίον αυτού του «απαρτχάιντ». Αξίζει να δούμε ένα επίκαιρο «παιδικό» βίντεο, που κάνει θραύση στο YouTube: Το «Riley on Marketing» δείχνει ένα κοριτσάκι μπροστά σε έναν τοίχο από ροζ πακέτα να ρωτάει: «Γιατί όλα τα κορίτσια πρέπει να αγοράζουν ροζ πράγματα, ενώ τα αγόρια μπορούν να αγοράζουν πράγματα με διάφορα χρώματα;».
 


(*) Ο Δημήτρης Κούκης είναι Παιδοψυχολόγος (BA, MSc) – Ψυχοθεραπευτής.