Πώς θα πω στο παιδί μου ότι χωρίζουμε;
Το διαζύγιο είναι μια λύση, όμως οι επιπτώσεις στο παιδί/α θα πρέπει να είναι ανώδυνες. Πώς θα το διαχειριστείς σωστά;
Γράφει η Κορίνα Γκούμα, Βρεφοκόμος, Θεατρολόγος MSc ΕΚΠΑ, Ειδική Παιδαγωγός MSc UEL
- Κυρία δεν έχω κοιμηθεί γιατί άκουγα τους γονείς μου που φώναζαν τη νύχτα.
Θανάσης 4 χρόνων
- Κυρία ο μπαμπάς δεν κοιμάται πια στο σπίτι
Γιώργος 3 χρόνων
- Θα με πάρει η γιαγιά Μαρία σήμερα γιατί είναι η μέρα της μαμάς
Κυριακή 5 χρόνων
- Κυρία νομίζω η μαμά δεν αγαπάει τον μπαμπά μου
Κατερίνα 5 χρόνων
Όταν αποχωρίζεσαι το σύντροφό σου, όσο χρόνο και αν έχετε περάσει μαζί, σε όποια φάση της ζωής σου κι αν είσαι, είναι κάτι δύσκολο που μπορεί να συγκριθεί με πένθος. Πρέπει να ζήσεις την απώλεια για να μπορέσεις να ξεπεράσεις τα αρνητικά συναισθήματα και να δεις με ελπίδα το μέλλον. Όλα αυτά γίνονται δυσβάσταχτα όταν βλέπεις ότι τον χωρισμό σου πρέπει να τον περάσουν μαζί και τα παιδιά σας. Ο χωρισμός αυτός δεν είναι μία απλή απώλεια αλλά είναι μία αλλαγή ζωής τόσο για σένα όσο και για τα μικρά ανθρωπάκια που έχεις υπό την προστασία σου.
Τα πράγματα περιπλέκονται πολύ- και μαζί με τα δικά σου συναισθήματα- όταν αντιμετωπίζεις το φόβο των παιδιών αλλά και τις αλλαγές της ρουτίνας.
Αρχικά θα πρέπει να συνειδητοποιήσεις ότι ο χωρισμός σου μπορεί να είναι:
- φυσικός δηλαδή να έφυγες ή να έφυγε ο σύντροφος από το σπίτι
- νομικός, δηλαδή, να πήρες διαζύγιο
- συναισθηματικός που είναι το πιο δύσκολο κομμάτι και σε προβληματικές καταστάσεις μπορεί να μην γίνει και πότε
Καλό θα είναι να γίνει κατανοητό ότι έχεις τη δυνατότητα να χωρίσεις σαν ζευγάρι, αλλά όχι σαν γονέας. Εάν και οι δύο σύντροφοι το έχετε κατά νου, θα μπορείτε να αντιμετωπίσετε από κοινού όλα τα προβλήματα που θα προκύψουν στο δρόμο σας.
Εδώ θα δείξουμε μόνο το πώς ανακοινώνουμε ένα χωρισμό στα παιδιά. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά κομμάτια, αλλά είναι ένα από τα πολλά.
Αρχικά απαραίτητο είναι και οι δύο γονείς να είστε σίγουροι για την επιλογή σας. Τα παιδιά θα πρέπει να λάβουν την τελική σας απόφαση και να μην ζουν σε ένα περιβάλλον που εύκολα μεταβάλλεται. Μην ξεχνάμε ότι πολλές φορές ακόμα και τα ίδια τα παιδιά προσπαθούν να ξανασμίξουν τους γονείς τους.
Επίσης να είστε έτοιμοι να απαντήσετε σε πολλές ερωτήσεις όπως τη φύση του λόγου του χωρισμού σας, την τωρινή κατάσταση και την πορεία στο μέλλον.
Να είσαι βέβαι@ ότι θα αγχωθείς και εσύ και ο σύντροφός σου αρκετά την ώρα της ανακοίνωσης αλλά να έχεις στο μυαλό σου ότι πιθανότατα το παιδί έχει διαισθανθεί τι συμβαίνει. Μπορεί ακόμα και να έχεις αποφύγει τους τσακωμούς μπροστά του, αλλά το παιδί μπορεί να νιώσει τα αρνητικά συναισθήματα του γονέα.
Ας πάμε όμως τώρα στα πιο πρακτικά κομμάτια:
-Η ανακοίνωση πρέπει να γίνει και από τους δύο γονείς παρόντες;
Το παιδί θέλει να νιώθει την οικογενειακή ασφάλεια. Μία ξεχωριστή ανακοίνωση θα δώσει κατευθείαν την εικόνα του διαχωρισμού. Επιπλέον, οι λόγοι θα πρέπει να είναι ίδιοι και σαφείς και όχι να διαφέρουν ανάλογα το γονέα. Η στάση δηλαδή θα πρέπει να είναι κοινή.
Μπορώ να καταλάβω ότι σε έναν χωρισμό με αρκετές αψιμαχίες δεν θέλεις να βλέπεις το σύντροφό σου ή να συνεργάζεσαι, αλλά καλό θα ήταν να ξεπεραστούν αυτά τα αρνητικά συναισθήματα κι ο χωρισμός να είναι παιδοκεντρικός.
Ακόμα και στην κοινή ανακοίνωση θα πρέπει όχι απλά ο ένας να μιλάει και ο άλλος να κοιτάει κάνοντας ίσως με μη λεκτική επικοινωνία σχολιασμό, αλλά να επικοινωνούν ενεργά με τα παιδιά και να υποστηρίζουν την συζήτηση. Οτιδήποτε άλλο δείχνει ότι οι γονείς δεν συμφωνούν. Η όσο το δυνατόν συχνότερη χρήση της αντωνυμίας "εμείς" θα ήταν μια καλή επιλογή.
Σε περίπτωση που η συνύπαρξη των γονέων είναι απαγορευτική, τότε τουλάχιστον θα πρέπει η ανακοίνωση του διαζυγίου να είναι σε ίδια γραμμή και φυσικά να αποφευχθούν κατηγορίες.
-Σε ποιο χώρο να πραγματοποιήσω την ανακοίνωση του διαζυγίου;
Ο καλύτερος χώρος για να ενημερώσεις τα παιδιά για κάτι τέτοιο είναι το σπίτι τους. Να έχει την ευκαιρία το παιδί να νιώσει και να εκφράσει όλα τα συναισθήματα του.
-Να το ανακοινώσω σε όλα μου τα παιδιά μαζί ή ξεχωριστά;
Όπως στους ενήλικες έτσι και στα παιδιά οι αδελφικές σχέσεις συνήθως είναι στήριγμα. Για αυτό το λόγο οι αδελφικοί δεσμοί θα λειτουργήσουν σαν ασπίδες και τα παιδιά θα νιώθουν τη θαλπωρή της οικογένειας. Στη συνέχεια, ειδικά για τα μεγαλύτερα παιδιά, καλό θα ήταν να γίνει και μία συζήτηση κατ' ιδίαν.
- Ποιο είναι το καλύτερο σημείο στην πορεία του διαζυγίου για να πραγματοποιηθεί η ανακοίνωση στα παιδιά;
Όπως αναφέρθηκε, πρέπει να είστε σίγουροι για την επιλογή σας. Έπειτα μόλις αποφασιστεί ποιος σύντροφός θα φύγει από το σπίτι, θα πρέπει άμεσα να ανακοινωθεί στα παιδιά. Καλό θα είναι να μην αφήσετε πολύ χρόνο στη μετάβαση διότι δημιουργούνται ασάφειες στο μυαλουδάκι των παιδιών και είναι μία επώδυνη διαδικασία.
Να προσθέσω σε αυτό το σημείο ότι καλύτερα τα παιδιά να μην αλλάξουν σπίτι και ρουτίνα διότι αυτό θα προκαλέσει μεγαλύτερη σύγχυση και αβεβαιότητα.
- Τι ακριβώς θα πρέπει να αναφέρω σε αυτήν τη συζήτηση;
Αρχικά, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η ευθύνη του διαζυγίου ανήκει μόνο στους ενήλικες. Ειδικά οι μικρότερες ηλικίες συχνά νιώθουν ενοχές και παίρνουν το ρόλο του γονέα τόσο ως προς τους γονείς όσο και ως προς τα αδέρφια τους. Επομένως θα πρέπει να γίνει σαφές ότι δεν ευθύνονται πουθενά.
Στη συνέχεια, πολύ σημαντική είναι η έκφραση των συναισθημάτων τόσο των ανηλίκων όσο και των ενηλίκων της οικογένειας. Τα παιδιά έχουν αρνητικά συναισθήματα όπως αγωνία, φόβο, θυμό τα οποία έχουν ανάγκη να μοιραστούν και οι ενήλικες θα πρέπει να τονίσουν την ασφάλεια και κυρίως την αγάπη. Η αγκαλιά σε αυτό το σημείο είναι πολλές φορές η λύση.
Υπάρχει η αίσθηση του πένθους στα παιδιά τόσο για την εικόνα της πραγματικότητας που έχουν μέχρι τώρα όσο και για τα όνειρα του μέλλοντος που έχουν φτιάξει. Για την μείωση αυτού του συναισθήματος οι γονείς με ξεκάθαρα μηνύματα παρουσιάζουν το μέλλον όπως: ποιος θα φύγει από το σπίτι, ποια θα είναι η ρουτίνα, ποια η επαφή τους με τον γονέα που θα φύγει και όλα αυτά με στόχο να μειωθεί η ανασφάλεια. Για μια ακόμη φορά σημαντική θέση για την αντιμετώπιση του αρνητικού κλίματος είναι η επιμονή στην αγάπη.
Για το συναίσθημα του φόβου και της εγκατάλειψης που βιώνουν τα παιδιά κυρίως για τον γονέα που αποχωρεί από την οικεία και πάλι θα βοηθήσει η απλή αποσαφήνιση των καταστάσεων, ο προγραμματισμός, η ενημέρωση για τις αλλαγές και η δήλωση διαθεσιμότητας και από τους δύο ενήλικες.
Όλες οι απαντήσεις θα είναι καλό να ενέχουν ειλικρίνεια, απλότητα και σαφήνεια
Κάθε παιδί είναι διαφορετικό, επομένως δεν υπάρχει μια απλή καθοδήγηση. Για παράδειγμα τα περισσότερα παιδιά έχουν ξεσπάσματα και κλάματα σε μία τέτοια ανακοίνωση παρόλα αυτά υπάρχουν παιδιά που δεν αντιδρούν εκείνη την ώρα. Δεν πιέζουμε το παιδί να αντιδράσει ούτε προσπαθούμε να του προκαλέσουμε συναισθήματα. Μπορεί το παιδί να θέλει χρόνο και σίγουρα κάποια στιγμή θα αντιδράσει με τον τρόπο του.
Συνθήκες που επηρεάζουν την αντίδραση του παιδιού είναι το φύλο, η ηλικία και η συναισθηματική ωριμότητα- όλα αυτά δηλαδή που δημιουργούν τους μηχανισμούς άμυνας. Στα μικρότερα παιδιά ηλικίας κάτω από τριών ετών υπάρχει ο μύθος ότι τα παιδιά δεν αντιλαμβάνονται το χωρισμό. Στην πραγματικότητα τα βρέφη με την αλλαγή της ρουτίνας τους και την απομάκρυνση του ενός γονέα πολλές φορές παρουσιάζουν διαταραχές στον ύπνο κ.α.
Κάθε παιδί ανεξαρτήτου ηλικίας έχει δικαίωμα να γνωρίζει
Στη νηπιακή ηλικία το παιδί πολλές φορές ρωτάει και επαναλαμβάνει τις ίδιες απορίες γιατί αρκετές φορές δυσκολεύεται να αντιληφθεί τα νέα δεδομένα. Ο γονέας οφείλει να ενημερώνει κάθε φορά μέχρι το παιδί να νιώσει την αλλαγή.
Στα παιδιά ηλικίας Δημοτικού εμφανίζονται τα μεγαλύτερα ποσοστά ενοχής, καθώς τα παιδιά πιστεύουν ότι φταίνε τα ίδια για το χωρισμό των γονιών τους. Επιπλέον θεωρούν ότι με τις δικές τους πράξεις μπορούν να ξανασμίξουν τους γονείς. Η λύση είναι η συνεχής επικοινωνία.
Οι έφηβοι φαίνεται να αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα σε ένα διαζύγιο. Είναι η ηλικία όπου προσπαθούν να δημιουργήσουν τις δικές τους σχέσεις εκτός οικογένειας και για αυτό έχουν ανάγκη σταθερότητας μέσα στο σπίτι.
Η ανακοίνωση του διαζυγίου είναι μόνο η αρχή των παιδιών με τη νέα τους πραγματικότητα.
Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος για να περάσεις αυτό το δρόμο. Σίγουρα όμως αν το κάνεις με αγάπη, σταθερότητα και χωρίς φιλονικίες η οικογένεια θα παραμείνει σταθερή στους ίδιους δεσμούς και ας μην είναι νομικά «οικογένεια».
- Κυρία δεν έχω κοιμηθεί γιατί άκουγα τους γονείς μου που φώναζαν τη νύχτα.
Θανάσης 4 χρόνων
- Κυρία ο μπαμπάς δεν κοιμάται πια στο σπίτι
Γιώργος 3 χρόνων
- Θα με πάρει η γιαγιά Μαρία σήμερα γιατί είναι η μέρα της μαμάς
Κυριακή 5 χρόνων
- Κυρία νομίζω η μαμά δεν αγαπάει τον μπαμπά μου
Κατερίνα 5 χρόνων
Όταν αποχωρίζεσαι το σύντροφό σου, όσο χρόνο και αν έχετε περάσει μαζί, σε όποια φάση της ζωής σου κι αν είσαι, είναι κάτι δύσκολο που μπορεί να συγκριθεί με πένθος. Πρέπει να ζήσεις την απώλεια για να μπορέσεις να ξεπεράσεις τα αρνητικά συναισθήματα και να δεις με ελπίδα το μέλλον. Όλα αυτά γίνονται δυσβάσταχτα όταν βλέπεις ότι τον χωρισμό σου πρέπει να τον περάσουν μαζί και τα παιδιά σας. Ο χωρισμός αυτός δεν είναι μία απλή απώλεια αλλά είναι μία αλλαγή ζωής τόσο για σένα όσο και για τα μικρά ανθρωπάκια που έχεις υπό την προστασία σου.
Τα πράγματα περιπλέκονται πολύ- και μαζί με τα δικά σου συναισθήματα- όταν αντιμετωπίζεις το φόβο των παιδιών αλλά και τις αλλαγές της ρουτίνας.
Αρχικά θα πρέπει να συνειδητοποιήσεις ότι ο χωρισμός σου μπορεί να είναι:
- φυσικός δηλαδή να έφυγες ή να έφυγε ο σύντροφος από το σπίτι
- νομικός, δηλαδή, να πήρες διαζύγιο
- συναισθηματικός που είναι το πιο δύσκολο κομμάτι και σε προβληματικές καταστάσεις μπορεί να μην γίνει και πότε
Καλό θα είναι να γίνει κατανοητό ότι έχεις τη δυνατότητα να χωρίσεις σαν ζευγάρι, αλλά όχι σαν γονέας. Εάν και οι δύο σύντροφοι το έχετε κατά νου, θα μπορείτε να αντιμετωπίσετε από κοινού όλα τα προβλήματα που θα προκύψουν στο δρόμο σας.
Εδώ θα δείξουμε μόνο το πώς ανακοινώνουμε ένα χωρισμό στα παιδιά. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά κομμάτια, αλλά είναι ένα από τα πολλά.
Αρχικά απαραίτητο είναι και οι δύο γονείς να είστε σίγουροι για την επιλογή σας. Τα παιδιά θα πρέπει να λάβουν την τελική σας απόφαση και να μην ζουν σε ένα περιβάλλον που εύκολα μεταβάλλεται. Μην ξεχνάμε ότι πολλές φορές ακόμα και τα ίδια τα παιδιά προσπαθούν να ξανασμίξουν τους γονείς τους.
Επίσης να είστε έτοιμοι να απαντήσετε σε πολλές ερωτήσεις όπως τη φύση του λόγου του χωρισμού σας, την τωρινή κατάσταση και την πορεία στο μέλλον.
Να είσαι βέβαι@ ότι θα αγχωθείς και εσύ και ο σύντροφός σου αρκετά την ώρα της ανακοίνωσης αλλά να έχεις στο μυαλό σου ότι πιθανότατα το παιδί έχει διαισθανθεί τι συμβαίνει. Μπορεί ακόμα και να έχεις αποφύγει τους τσακωμούς μπροστά του, αλλά το παιδί μπορεί να νιώσει τα αρνητικά συναισθήματα του γονέα.
Ας πάμε όμως τώρα στα πιο πρακτικά κομμάτια:
-Η ανακοίνωση πρέπει να γίνει και από τους δύο γονείς παρόντες;
Το παιδί θέλει να νιώθει την οικογενειακή ασφάλεια. Μία ξεχωριστή ανακοίνωση θα δώσει κατευθείαν την εικόνα του διαχωρισμού. Επιπλέον, οι λόγοι θα πρέπει να είναι ίδιοι και σαφείς και όχι να διαφέρουν ανάλογα το γονέα. Η στάση δηλαδή θα πρέπει να είναι κοινή.
Μπορώ να καταλάβω ότι σε έναν χωρισμό με αρκετές αψιμαχίες δεν θέλεις να βλέπεις το σύντροφό σου ή να συνεργάζεσαι, αλλά καλό θα ήταν να ξεπεραστούν αυτά τα αρνητικά συναισθήματα κι ο χωρισμός να είναι παιδοκεντρικός.
Ακόμα και στην κοινή ανακοίνωση θα πρέπει όχι απλά ο ένας να μιλάει και ο άλλος να κοιτάει κάνοντας ίσως με μη λεκτική επικοινωνία σχολιασμό, αλλά να επικοινωνούν ενεργά με τα παιδιά και να υποστηρίζουν την συζήτηση. Οτιδήποτε άλλο δείχνει ότι οι γονείς δεν συμφωνούν. Η όσο το δυνατόν συχνότερη χρήση της αντωνυμίας "εμείς" θα ήταν μια καλή επιλογή.
Σε περίπτωση που η συνύπαρξη των γονέων είναι απαγορευτική, τότε τουλάχιστον θα πρέπει η ανακοίνωση του διαζυγίου να είναι σε ίδια γραμμή και φυσικά να αποφευχθούν κατηγορίες.
-Σε ποιο χώρο να πραγματοποιήσω την ανακοίνωση του διαζυγίου;
Ο καλύτερος χώρος για να ενημερώσεις τα παιδιά για κάτι τέτοιο είναι το σπίτι τους. Να έχει την ευκαιρία το παιδί να νιώσει και να εκφράσει όλα τα συναισθήματα του.
-Να το ανακοινώσω σε όλα μου τα παιδιά μαζί ή ξεχωριστά;
Όπως στους ενήλικες έτσι και στα παιδιά οι αδελφικές σχέσεις συνήθως είναι στήριγμα. Για αυτό το λόγο οι αδελφικοί δεσμοί θα λειτουργήσουν σαν ασπίδες και τα παιδιά θα νιώθουν τη θαλπωρή της οικογένειας. Στη συνέχεια, ειδικά για τα μεγαλύτερα παιδιά, καλό θα ήταν να γίνει και μία συζήτηση κατ' ιδίαν.
- Ποιο είναι το καλύτερο σημείο στην πορεία του διαζυγίου για να πραγματοποιηθεί η ανακοίνωση στα παιδιά;
Όπως αναφέρθηκε, πρέπει να είστε σίγουροι για την επιλογή σας. Έπειτα μόλις αποφασιστεί ποιος σύντροφός θα φύγει από το σπίτι, θα πρέπει άμεσα να ανακοινωθεί στα παιδιά. Καλό θα είναι να μην αφήσετε πολύ χρόνο στη μετάβαση διότι δημιουργούνται ασάφειες στο μυαλουδάκι των παιδιών και είναι μία επώδυνη διαδικασία.
Να προσθέσω σε αυτό το σημείο ότι καλύτερα τα παιδιά να μην αλλάξουν σπίτι και ρουτίνα διότι αυτό θα προκαλέσει μεγαλύτερη σύγχυση και αβεβαιότητα.
- Τι ακριβώς θα πρέπει να αναφέρω σε αυτήν τη συζήτηση;
Αρχικά, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η ευθύνη του διαζυγίου ανήκει μόνο στους ενήλικες. Ειδικά οι μικρότερες ηλικίες συχνά νιώθουν ενοχές και παίρνουν το ρόλο του γονέα τόσο ως προς τους γονείς όσο και ως προς τα αδέρφια τους. Επομένως θα πρέπει να γίνει σαφές ότι δεν ευθύνονται πουθενά.
Στη συνέχεια, πολύ σημαντική είναι η έκφραση των συναισθημάτων τόσο των ανηλίκων όσο και των ενηλίκων της οικογένειας. Τα παιδιά έχουν αρνητικά συναισθήματα όπως αγωνία, φόβο, θυμό τα οποία έχουν ανάγκη να μοιραστούν και οι ενήλικες θα πρέπει να τονίσουν την ασφάλεια και κυρίως την αγάπη. Η αγκαλιά σε αυτό το σημείο είναι πολλές φορές η λύση.
Υπάρχει η αίσθηση του πένθους στα παιδιά τόσο για την εικόνα της πραγματικότητας που έχουν μέχρι τώρα όσο και για τα όνειρα του μέλλοντος που έχουν φτιάξει. Για την μείωση αυτού του συναισθήματος οι γονείς με ξεκάθαρα μηνύματα παρουσιάζουν το μέλλον όπως: ποιος θα φύγει από το σπίτι, ποια θα είναι η ρουτίνα, ποια η επαφή τους με τον γονέα που θα φύγει και όλα αυτά με στόχο να μειωθεί η ανασφάλεια. Για μια ακόμη φορά σημαντική θέση για την αντιμετώπιση του αρνητικού κλίματος είναι η επιμονή στην αγάπη.
Για το συναίσθημα του φόβου και της εγκατάλειψης που βιώνουν τα παιδιά κυρίως για τον γονέα που αποχωρεί από την οικεία και πάλι θα βοηθήσει η απλή αποσαφήνιση των καταστάσεων, ο προγραμματισμός, η ενημέρωση για τις αλλαγές και η δήλωση διαθεσιμότητας και από τους δύο ενήλικες.
Όλες οι απαντήσεις θα είναι καλό να ενέχουν ειλικρίνεια, απλότητα και σαφήνεια
Κάθε παιδί είναι διαφορετικό, επομένως δεν υπάρχει μια απλή καθοδήγηση. Για παράδειγμα τα περισσότερα παιδιά έχουν ξεσπάσματα και κλάματα σε μία τέτοια ανακοίνωση παρόλα αυτά υπάρχουν παιδιά που δεν αντιδρούν εκείνη την ώρα. Δεν πιέζουμε το παιδί να αντιδράσει ούτε προσπαθούμε να του προκαλέσουμε συναισθήματα. Μπορεί το παιδί να θέλει χρόνο και σίγουρα κάποια στιγμή θα αντιδράσει με τον τρόπο του.
Συνθήκες που επηρεάζουν την αντίδραση του παιδιού είναι το φύλο, η ηλικία και η συναισθηματική ωριμότητα- όλα αυτά δηλαδή που δημιουργούν τους μηχανισμούς άμυνας. Στα μικρότερα παιδιά ηλικίας κάτω από τριών ετών υπάρχει ο μύθος ότι τα παιδιά δεν αντιλαμβάνονται το χωρισμό. Στην πραγματικότητα τα βρέφη με την αλλαγή της ρουτίνας τους και την απομάκρυνση του ενός γονέα πολλές φορές παρουσιάζουν διαταραχές στον ύπνο κ.α.
Κάθε παιδί ανεξαρτήτου ηλικίας έχει δικαίωμα να γνωρίζει
Στη νηπιακή ηλικία το παιδί πολλές φορές ρωτάει και επαναλαμβάνει τις ίδιες απορίες γιατί αρκετές φορές δυσκολεύεται να αντιληφθεί τα νέα δεδομένα. Ο γονέας οφείλει να ενημερώνει κάθε φορά μέχρι το παιδί να νιώσει την αλλαγή.
Στα παιδιά ηλικίας Δημοτικού εμφανίζονται τα μεγαλύτερα ποσοστά ενοχής, καθώς τα παιδιά πιστεύουν ότι φταίνε τα ίδια για το χωρισμό των γονιών τους. Επιπλέον θεωρούν ότι με τις δικές τους πράξεις μπορούν να ξανασμίξουν τους γονείς. Η λύση είναι η συνεχής επικοινωνία.
Οι έφηβοι φαίνεται να αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο πρόβλημα σε ένα διαζύγιο. Είναι η ηλικία όπου προσπαθούν να δημιουργήσουν τις δικές τους σχέσεις εκτός οικογένειας και για αυτό έχουν ανάγκη σταθερότητας μέσα στο σπίτι.
Η ανακοίνωση του διαζυγίου είναι μόνο η αρχή των παιδιών με τη νέα τους πραγματικότητα.
Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος για να περάσεις αυτό το δρόμο. Σίγουρα όμως αν το κάνεις με αγάπη, σταθερότητα και χωρίς φιλονικίες η οικογένεια θα παραμείνει σταθερή στους ίδιους δεσμούς και ας μην είναι νομικά «οικογένεια».
