Πώς συνδέεται το Πάσχα με τους αρχαίους μύθους;
Μερικά από τα πιο γνωστά έθιμα του χριστιανικού Πάσχα και η σχέση τους με αρχαίους μύθους, θεότητες και τελετές.
Ξέρατε ότι η αγγλική λέξη για το Πάσχα προέρχεται από μια αρχαία θεότητα της Άνοιξης; Πως οι αρχαίοι περιέφεραν τους δικούς τους επιτάφιους και πως η ημερομηνία της Κυριακής του Πάσχα, κάθε χρονιά, καθορίζεται από τις φάσεις της Σελήνης;
Οι παραπάνω συσχετισμοί της μεγαλύτερης χριστιανικής γιορτής με μύθους και παγανιστικά έθιμα δεν σημαίνουν πως ο Ιησούς δεν είναι ιστορικό πρόσωπο και πως μειώνεται η αξία της τέλεσής τους για τους πιστούς. Είναι, απλώς, σύνηθες φαινόμενο οι θρησκείες να «προσαρμόζουν τους τύπους» τους σε ήδη αναγνωρίσιμα για τους πιστούς μοτίβα – και είναι, άλλωστε, ενδιαφέρον, να βλέπουμε πώς εξελίσσονται οι παραδόσεις από πολιτισμό σε πολιτισμό, από εποχή σε εποχή και από θρησκεία σε θρησκεία. Παρακάτω, συγκεντρώνουμε τέτοιες αντιστοιχίες, μεταξύ των πασχαλινών εθίμων και αρχαίων θρύλων.
Η Ανάσταση ως σύμβολο της αναγέννησης
Ο θάνατος του Χριστού και η Ανάστασή του, τρεις ημέρες αργότερα, συμπίπτει με τον πανάρχαιο σουμεριακό μύθο της Καθόδου της Ιστάρ, που ακολουθεί τον νεκρό της σύζυγο στον Κάτω Κόσμο, όπου κρίνεται, καταδικάζεται και την κρεμούν δημοσίως. Κατά την απουσία της, η γη χάνει την γονιμότητά της και οι σοδειές των ανθρώπων σταματούν να μεγαλώνουν. Μετά από τρεις ημέρες, οι βοηθοί της Ιστάρ κατεβαίνουν στον Κάτω Κόσμο για να δώσουν τον καρπό και το νερό της ζωής και να αναστήσει το ζεύγος. Έκτοτε, μοιράζουν τη ζωή τους, έξι μήνες στον πάνω και έξι μήνες στο κάτω κόσμο, κι έτσι δημιουργούνται οι εναλλαγές των εποχών, όπως ακριβώς τις ξέρουμε κι εδώ από τον μύθο της Περσεφόνης και της Δήμητρας.
Η γιορτή της άνοιξης
Το αγγλικό όνομα της γιορτής του Πάσχα, «Easter», προέρχεται από την γερμανική θεότητα Εόστρε, που σχετίζεται άμεσα και με την Ιστάρ αλλά και την ελληνική θεότητα Ηώς. Πρόκειται για θεότητα της αναγέννης, της γονιμότητας και της άνοιξης, που οι παγανιστές τιμούσαν συνήθως την πρώτη ημέρα της Άνοιξης, κατά την εαρινή ισημερία. Όταν η χριστιανική εκκλησία της δυτικής Ευρώπης καθιέρωσε τον εορτασμό του Πάσχα, αυτό τοποθετήθηκε «στη θέση» της γιορτής της Εόστρε (Easter). Μάλιστα, ακόμα και σήμερα, το Πάσχα είναι κινητή εορτή καθώς ορίζεται ως η πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη Πανσέληνο της Άνοιξης, μετά δηλαδή από την Εαρινή Ισημερία.
Τα «πάθη» της αρχαιότητας
Στην αρχαία Ελλάδα, κατά την πρώτη πανσέληνο μετά την Εαρινή Ισημερία, οι γυναίκες τιμούσαν τον Άδωνι, μια μυθική θεότητα που συναντάται και στη συριακή μυθολογία, η οποία γεννήθηκε από αιμομιξία, και έγινε «μήλον της έριδος» μεταξύ Αφροδίτης και Περσεφόνης χάρη στην ομορφιά του. Μάλιστα, ο Δίας για να δώσει λύση αποφάσισε να περνά λίγο χρόνο στον πάνω και λίγο χρόνο στον κάτω κόσμο. Ο Άρης όμως, που ζήλευε την Αφροδίτη, τον σκότωσε, και το αίμα του έβαψε κόκκινα τα τριαντάφυλλα και τις παπαρούνες. Ο Άδωνις, νεκρός, πήγε στον Κάτω Κόσμο, αλλά η Αφροδίτη παρακάλεσε την Περσεφόνη να τον αφήσει να επιστρέψει, κι έτσι «αναστήθηκε» περνώντας έξι μήνες στον κόσμο των ζωντανών και έξι στον κόσμο των νεκρών. Η πρώτη μέρα της γιορτής των Αδωνίων ονομαζόταν «αφανισμός» και ήταν μέρα πένθους για τον θάνατο του θεού, τον οποίο συμβολικά στόλιζαν σε νεκρικές κλίνες με λουλούδια, ψάλλοντας ειδικά τραγούδια και περιφέροντας τα ομοιώματά του. Την ημέρα της ανάστασής του, θυσιάζονταν άγρια ζώα και στήνονταν μεγάλα γλέντια.
Τα βαμμένα αυγά
Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Britannica, το αυγό ως σύμβολο γονιμότητας και ανανέωσης της ζωής ανάγεται στα αιγυπτιακά και τα περσικά χρόνια, τότε που οι άνθρωποι της εποχής είχαν επίσης ως έθιμο να ζωγραφίζουν και να τρώνε αυγά την περίοδο των ανοιξιάτικων εορτασμών τους. Για τους Αιγύπτιους, το αυγό συμβόλιζε τον ήλιο, ενώ για τους Βαβυλώνιους, την αναγέννηση της Ιστάρ, που έπεσε από τον ουρανό στον ποταμό Ευφράτη. Επιπλέον, κάποιοι συνδέουν το έθιμο με την γερμανική θεότητα Ostara (αντίστοιχη της Εόστρε) που σύμφωνα με τον μύθο μεταμόρφωσε ένα τραυματισμένο πουλί σε λαγό, το οποίο από ευγνωμοσύνη γεννούσε αυγά ως δώρα – γι’ αυτό και μας έμειναν ως σύμβολα και τα αυγά, αλλά και τα πασχαλινά λαγουδάκια. Σχετική ανάλυση των δυτικών εθίμων του Πάσχα περιέχει και αυτό εδώ το αφιέρωμα του Guardian.
Οι παραπάνω συσχετισμοί της μεγαλύτερης χριστιανικής γιορτής με μύθους και παγανιστικά έθιμα δεν σημαίνουν πως ο Ιησούς δεν είναι ιστορικό πρόσωπο και πως μειώνεται η αξία της τέλεσής τους για τους πιστούς. Είναι, απλώς, σύνηθες φαινόμενο οι θρησκείες να «προσαρμόζουν τους τύπους» τους σε ήδη αναγνωρίσιμα για τους πιστούς μοτίβα – και είναι, άλλωστε, ενδιαφέρον, να βλέπουμε πώς εξελίσσονται οι παραδόσεις από πολιτισμό σε πολιτισμό, από εποχή σε εποχή και από θρησκεία σε θρησκεία. Παρακάτω, συγκεντρώνουμε τέτοιες αντιστοιχίες, μεταξύ των πασχαλινών εθίμων και αρχαίων θρύλων.
Η Ανάσταση ως σύμβολο της αναγέννησης
Ο θάνατος του Χριστού και η Ανάστασή του, τρεις ημέρες αργότερα, συμπίπτει με τον πανάρχαιο σουμεριακό μύθο της Καθόδου της Ιστάρ, που ακολουθεί τον νεκρό της σύζυγο στον Κάτω Κόσμο, όπου κρίνεται, καταδικάζεται και την κρεμούν δημοσίως. Κατά την απουσία της, η γη χάνει την γονιμότητά της και οι σοδειές των ανθρώπων σταματούν να μεγαλώνουν. Μετά από τρεις ημέρες, οι βοηθοί της Ιστάρ κατεβαίνουν στον Κάτω Κόσμο για να δώσουν τον καρπό και το νερό της ζωής και να αναστήσει το ζεύγος. Έκτοτε, μοιράζουν τη ζωή τους, έξι μήνες στον πάνω και έξι μήνες στο κάτω κόσμο, κι έτσι δημιουργούνται οι εναλλαγές των εποχών, όπως ακριβώς τις ξέρουμε κι εδώ από τον μύθο της Περσεφόνης και της Δήμητρας.
Η γιορτή της άνοιξης
Το αγγλικό όνομα της γιορτής του Πάσχα, «Easter», προέρχεται από την γερμανική θεότητα Εόστρε, που σχετίζεται άμεσα και με την Ιστάρ αλλά και την ελληνική θεότητα Ηώς. Πρόκειται για θεότητα της αναγέννης, της γονιμότητας και της άνοιξης, που οι παγανιστές τιμούσαν συνήθως την πρώτη ημέρα της Άνοιξης, κατά την εαρινή ισημερία. Όταν η χριστιανική εκκλησία της δυτικής Ευρώπης καθιέρωσε τον εορτασμό του Πάσχα, αυτό τοποθετήθηκε «στη θέση» της γιορτής της Εόστρε (Easter). Μάλιστα, ακόμα και σήμερα, το Πάσχα είναι κινητή εορτή καθώς ορίζεται ως η πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη Πανσέληνο της Άνοιξης, μετά δηλαδή από την Εαρινή Ισημερία.
Τα «πάθη» της αρχαιότητας
Στην αρχαία Ελλάδα, κατά την πρώτη πανσέληνο μετά την Εαρινή Ισημερία, οι γυναίκες τιμούσαν τον Άδωνι, μια μυθική θεότητα που συναντάται και στη συριακή μυθολογία, η οποία γεννήθηκε από αιμομιξία, και έγινε «μήλον της έριδος» μεταξύ Αφροδίτης και Περσεφόνης χάρη στην ομορφιά του. Μάλιστα, ο Δίας για να δώσει λύση αποφάσισε να περνά λίγο χρόνο στον πάνω και λίγο χρόνο στον κάτω κόσμο. Ο Άρης όμως, που ζήλευε την Αφροδίτη, τον σκότωσε, και το αίμα του έβαψε κόκκινα τα τριαντάφυλλα και τις παπαρούνες. Ο Άδωνις, νεκρός, πήγε στον Κάτω Κόσμο, αλλά η Αφροδίτη παρακάλεσε την Περσεφόνη να τον αφήσει να επιστρέψει, κι έτσι «αναστήθηκε» περνώντας έξι μήνες στον κόσμο των ζωντανών και έξι στον κόσμο των νεκρών. Η πρώτη μέρα της γιορτής των Αδωνίων ονομαζόταν «αφανισμός» και ήταν μέρα πένθους για τον θάνατο του θεού, τον οποίο συμβολικά στόλιζαν σε νεκρικές κλίνες με λουλούδια, ψάλλοντας ειδικά τραγούδια και περιφέροντας τα ομοιώματά του. Την ημέρα της ανάστασής του, θυσιάζονταν άγρια ζώα και στήνονταν μεγάλα γλέντια.
Τα βαμμένα αυγά
Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Britannica, το αυγό ως σύμβολο γονιμότητας και ανανέωσης της ζωής ανάγεται στα αιγυπτιακά και τα περσικά χρόνια, τότε που οι άνθρωποι της εποχής είχαν επίσης ως έθιμο να ζωγραφίζουν και να τρώνε αυγά την περίοδο των ανοιξιάτικων εορτασμών τους. Για τους Αιγύπτιους, το αυγό συμβόλιζε τον ήλιο, ενώ για τους Βαβυλώνιους, την αναγέννηση της Ιστάρ, που έπεσε από τον ουρανό στον ποταμό Ευφράτη. Επιπλέον, κάποιοι συνδέουν το έθιμο με την γερμανική θεότητα Ostara (αντίστοιχη της Εόστρε) που σύμφωνα με τον μύθο μεταμόρφωσε ένα τραυματισμένο πουλί σε λαγό, το οποίο από ευγνωμοσύνη γεννούσε αυγά ως δώρα – γι’ αυτό και μας έμειναν ως σύμβολα και τα αυγά, αλλά και τα πασχαλινά λαγουδάκια. Σχετική ανάλυση των δυτικών εθίμων του Πάσχα περιέχει και αυτό εδώ το αφιέρωμα του Guardian.
