Η Αθήνα του 19ου αιώνα και πού να τη δείτε

Πού βρίσκεται το πρώτο νοσοκομείο που λειτούργησε ποτέ στην Αθήνα; Ποιο κτίριο ήταν κακουργοδικείο αλλά παράλληλα και τμήμα… εκκλησίας; Τι κάνει… πιλ-πουλ στο Θησείο και σε ποιο σημείο της πόλης έφτιαξε ο Παυλίδης για πρώτη φορά στα ελληνικά χρονικά την αγαπημένη «τσοκολάτα»; Ανακαλύπτουμε την γοητεία αλλά και την Ιστορία του 19ου αιώνα, μέσα από κτίρια εκείνης της εποχής που σώζονται ακόμη και σήμερα στην Αθήνα και μας κρύβουν ενδιαφέροντα μυστικά.

Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών

Στο 11 της οδού Κυδαθηναίων, στην καρδιά της Πλάκας, βρίσκεται ένα από τα πρώτα σπίτια της μετεπαναστατικής Αθήνας, το οποίο χτίστηκε το 1842 από τον Σταμάτη Κλεάνθη. Το κράτος έχει χαρακτηρίσει το κτίσμα διατηρητέο μνημείο ήδη από την δεκαετία του 1960, αφού διατηρεί την παράδοση των προεπαναστατικών αρχοντικών της πόλης, ενώ σε αυτό έζησε και η σημαντική μαχήτρια ενάντια στο οθωνικό καθεστώς, η Καλλιόπη Παπαλεξοπούλου. Από το 1982, το ανακαινισμένο πια κτίριο στεγάζει το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών που ίδρυσε η οικογένεια Μερλιέ.
 
Παλαιό Κακουργοδικείο 
(φωτο: ΕΙΕ)
Στις παρυφές του Ψυρρή, εκεί όπου σήμερα ανοίγουν μπαράκια και hip εστιατόρια, βρίσκεται «κρυμμένο» το πρώτο Κακουργοδικείο της Αθήνας. Το κτίριο στην συμβολή Κακουργοδικείου και Αγίας Ελεούσης είναι έργο του Χάνσεν, ανεγέρθηκε το 1835 και, μιας και δεν υπήρχαν πολλά διαθέσιμα κτίρια, αποφασίστηκε να στεγάσει προσωρινά το Κακουργοδικείο της πόλης. Το κτίριο ανήκει σήμερα στην εκκλησία, ενώ σε αυτό είχε ενσωματωθεί και ένα τμήμα του ναού της Αγίας Ελεούσης. Στην πορεία, μεταξύ άλλων, λειτούργησε και ως αστυνομικός σταθμός.

Κτίριο Βάιλερ

(φωτο: AthensAttica.gr)
Δίπλα ακριβώς από το Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, στέκεται «αφανές» πια το γοητευτικό κτίριο Βάιλερ, ένα επιβλητικό κτίσμα που έχτισε ο μηχανικός και υπολοχαγός του βαυαρικού στρατού Βίλχελμ φον Βάιλερ το 1834. Το βυζαντινής και νεοκλασικής αισθητικής κτίσμα λειτούργησε ως το πρώτο νοσοκομείο της Αθήνας (το στρατιωτικό βαυαρικό νοσοκομείο) και έμεινε ως τέτοιο μέχρι και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. «Τα κρεβάτια πυκνά, κολλημένα για να χωρούν περισσότερους οι σάλες, μόλις άφηναν λίγο τόπο για να διαβαίνουν οι ιατροί και οι νοσοκόμοι… Έτσι αυτό το νοσοκομείο, αληθινή κοιλάδα του κλαυθμώνος, ορμητικός σαν καταρράχτης ο Χάρος, το πλημμυρούσε με μανιωμένα κύματα, όπου έπαιρναν σβάρνα τα κρεβάτια γραμμή», γράφει ο Εμμανουήλ Λυκούδης για το τι γινόταν μέσα στο κτίριο κατά την επιδημία του 1854. Σήμερα, το κτίσμα είναι η έδρα του Κέντρου Μελετών Ακροπόλεως.

Πιλ-Πουλ

(φωτο: ΟΠΑΝΔΑ)
Στη συμβολή της Ηρακλειδών και της οδού Θεσσαλονίκης, στις παρυφές του Θησείου, επέλεξε ο Ηλίας Πουλόπολους να χτίσει το εργοστάσιο καπέλων του, το περίφημο στα τέλη του 19ου αιώνα Πιλ-Πουλ (Πιλοποιία Πουλόπουλου) που απασχολούσε 250 ανθρώπους, εκπαιδευμένους από ευρωπαίους τεχνίτες, με αποτέλεσμα τα καπέλα που φτιάχνονταν στο βιομηχανικό αυτό κτίριο να κατακτήσουν όχι μόνο την ελληνική αγορά αλλά και των γύρω χωρών της Μεσογείου. Το μεγαλύτερο εργοστάσιο καπέλων των Βαλκανίων ήταν στην ουσία διαδοχικά κτίσματα με νεοκλασικά στοιχεία γύρω από το κεντρικό προαύλιο. Το κτίριο εγκαταλείφθηκε τον 20ο αιώνα και στους τοίχους του υπάρχουν ακόμα ίχνη από σφαίρες των Δεκεμβριανών του 1944. Τις τελευταίες δεκαετίες στεγάζεται εδώ το Πολιτιστικό Κέντρο του δήμου Αθηναίων «Μελίνα» καθώς και το Μουσείο Θεάτρου Σκιών Χαρίδημος.

Μέγαρο Παυλίδη

Καθώς ανεβαίνετε την Αιόλου προς την Αγία Ειρήνη, κάντε μια στάση στη γωνία του πεζοδρόμου με την οδό Βύσσης. Εκεί ήταν που άνοιξε το πρώτο του ζαχαροπλαστείο ο Σπυρίδων Παυλίδης, ένα «γλυκισματοποιείον» που πρωτοσύστησε στους Αθηναίους την «τσοκολάτα» το 1861 – ως τότε πωλούσε άλλα γλυκίσματα, όπως «βακλαβά», «κομφέτα» και λουκούμια. Αφού οι Έλληνες λάτρεψαν τη σοκολάτα, η παραγωγή του Παυλίδη έπρεπε να αυξηθεί – γι’ αυτό και χτίστηκε άλλο ένα σημαντικό κτίριο του 19ου αιώνα, αυτό του εργοστασίου Παυλίδη στο 135 της οδού Πειραιώς.

Μέγαρο Εθνικής Τράπεζας

Δύο διαφορετικά κτίρια του 19ου αιώνα ενώθηκαν για να στεγαστεί η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, το πρώτο τραπεζικό κατάστημα της απελευθερωμένης Ελλάδας. Πρόκειται για τα διώροφα κτίρια στην πλατεία Κοτζιά επί της οδού Αιόλου, που αγοράστηκαν από τον Γέωργιο Σταύρου την δεκαετία του 1840. Συγκεκριμένα, το ένα λειτουργούσε ως τότε ως ξενοδοχείο με το όνομα «Αγγλία» και το άλλο ήταν η οικία Δομνάδου. Στα τέλη του 19ου αιώνα ενοποιήθηκαν πλήρως, απέκτησαν την απόλυτα νεοκλασική όψη τους και «γεννήθηκε» το Μέγαρο που μπορούμε να δούμε ακόμη και σήμερα να δεσπόζει στην πλατεία. «Μυστικά» που κρύβει το κτίριο είναι οι φθορές του από τα «ιουνικά» του 1863, τις οποίες ο Σταύρου άφησε ατόφιες για να θυμίζουν στους Αθηναίους τις συνέπειες των εμφύλιων διαμαχών. «Αληθής λαβύρινθος, ως ο του Μίνωος εν Κνωσσώ» χαρακτηρίστηκε το τεράστιο μέγαρο στα εγκαίνιά του, όπου κατοικούσαν ως το 1914 και οι διοικητές της τράπεζας. Έξω από το κτίριο, εκείνη την εποχή, ο δρόμος είχε γίνει η πιάτσα των τυφλών πωλητών λεβάντας της Αθήνας.

Το Δημαρχείο της Αθήνας

Δεν σας πηγαίνουμε μακριά: Σας περνάμε στην απέναντι πλευρά της πλατείας Κοτζιά, εκεί όπου δεσπόζει το αθηναϊκό δημαρχείο. Πρόκειται για αυστηρά νεοκλασικό κτίριο που θεμελιώθηκε το 1872 στα πρότυπα της σημερινής Βουλής και σε συνάφεια με την αντικρινή Βαρβάκειο Αγορά. Αρχικά διέθετε δύο ορόφους (μεταγενέστερα προστέθηκε άλλος ένας) που περιλάμβαναν αίθουσα τελετών, γραφεία για τον δήμαρχο και τον πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου, αίθουσα συνεδριάσεων και καταστήματα στο ισόγειό του, από καφενεία μέχρι συμβολαιογραφεία και… γραφεία τελετών. Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, το κτίριο μετατράπηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο, ενώ αργότερα προστέθηκαν και αντιαεροπορικά καταφύγια. Στην χρήση του ως δημαρχιακό μέγαρο επέστρεψε μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, όταν προστέθηκε και ο τρίτος όροφος, ενώ διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες από τον Φώτη Κόντογλου και προστέθηκε το στοιχείο του μαρμάρου.

Παλαιό Χημείο

(φωτο: AthensAttica.gr)
Άλλο ένα κτίριο-στολίδι της πόλης, το πρώτο Χημείο της Ελλάδας βρίσκεται στο 104 της οδού Σόλωνος. Χτίστηκε το 1887 σε σχέδια του Τσίλλερ, μετά από πρόταση του θεμελιωτή των θετικών επιστημών στην Ελλάδα, Αναστάσιου Χρηστομάνου, ο οποίος θεώρησε απαραίτητη την ανέγερση Χημείου στην πρωτεύουσα. Τα μαθήματα στους χώρους του ξεκίνησαν το 1890, διακόπηκαν όταν το κτίριο πήρε φωτιά το 1911, και συνεχίστηκαν μετά την ανοικοδόμησή του – μάλιστα με νέο αμφιθέατρο και επιπρόσθετο όροφο. Από την έδρα (αλλά και τα έδρανα) πέρασαν όλες οι σημαντικές μορφές των ελληνικών θετικών επιστημών, ενώ εδώ διαδραματίστηκαν και άλλες ιστορικές στιγμές, όπως οι επικοινωνίες με τα ελληνικά στρατεύματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας, οι πρώτες παμφοιτητικές αντικατοχικές συγκεντρώσεις και η πρώτη ανακοίνωσε της απελευθέρωσης από τον φοιτητικό ραδιοφωνικό σταθμού που στεγαζόταν στο Χημείο. Το κτίριο δυστυχώς εγκαταλείφθηκε για πολλές δεκαετίες: Την περασμένη δεκαετία ανακοινώθηκαν σχέδια για την αποκατάστασή του, ώστε να στεγάσει Μουσείο Φυσικών Επιστημών καθώς και πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Οφθαλμιατρείο

(φωτό: Ophtalmiatreio.gr) 
Ήταν το 1843 όταν ο πρώτος ιατρός του Βασιλιά Όθωνα πρότεινε την δημιουργία οφθαλμιατρείου στην Αθήνα – τότε η σκόνη και οι κακές συνθήκες στην μετεπαναστατική πόλη προκαλούσαν συχνά οφθαλμολογικά νοσήματα. Κάπως έτσι, κτίστηκε ένα από τα παλαιότερα νοσηλευτικά ιδρύματα της Ελλάδας, δίπλα από το Πανεπιστήμιο στη σημερινή οδό Πανεπιστημίου με απόφαση της Αμαλίας. Αργότερα, το «τυφλοκομείον» όπως αποκαλούνταν ενσωματώθηκε στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, ενώ προστέθηκαν επιπλέον όροφος και εξωτερικό ιατρείο στην αυλή. Εδώ βρίσκεται και το μοναδικό πιθανότατα στο είδος του στον κόσμο, Μουσείο Οφθαλμολογικών Οργάνων. Μπροστά από το Οφθαλμιατρείο, τις επόμενες δεκαετίες, βρισκόταν μία από τις συνήθεις πιάτσες των λουστράκων της Αθήνας.

*Με πληροφορίες από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και το βιβλίο Αθήνα: Ιχνηλατώνοτας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία, των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη