Μια βόλτα στην Αθήνα του Μεσαίωνα
Τα σκοτεινά χρόνια, οι θρύλοι και οι παραδόσεις, οι εκκλησίες και οι ρούγες, και οι γωνιές στις οποίες ζει ακόμα μέχρι σήμερα η μεσαιωνική Αθήνα.
της Ηρώς Κουνάδη
Η Αθήνα του 19ου αιώνα είχε Τσίλλερ και κυρίες με καμέλιες. Η Αθήνα των Οθωμανών είχε μεντρεσέδες, χαμάμ και αρχοντικά με χαγιάτια. Η Αθήνα του Μεσαίωνα, πάλι, είναι μια από τις λιγότερο γνωστές… μετενσαρκώσεις της Αθήνας.
Παρηκμασμένη και σκοτεινή αρχικά, αφότου έκλεισαν με αυτοκρατορικό διάταγμα οι φιλοσοφικές σχολές της και μεταφέρθηκαν τα σπουδαία έργα της στην Κωνσταντινούπολη (όσα δεν καταστράφηκαν από την αντι-«ειδωλολατρική» μανία), αναγεννήθηκε τελικά από τις στάχτες της στους αιώνες που ακολούθησαν.
Για του χρόνου το ακριβές, ο 7ος, ο 8ος και ο 9ος αιώνας αποκαλούνται από τους ιστορικούς οι «σκοτεινοί χρόνοι» της πόλης, ενώ στα τέλη του 9ου αιώνα και μέχρι τον 12ο συμβαίνει το αθηναϊκό αντίστοιχο της Αναγέννησης. Στα μέτρα του βυζαντινού δυνατού, βέβαια, με τις εκκλησίες των αρχοντικών οικογενειών να αποτελούν τα σπουδαιότερα δείγματα αρχιτεκτονικής, και τους κατοίκους να ασχολούνται κατά βάση με τη μελισσοκομία, την αλιεία, τη βιοτεχνία και το εμπόριο.
Ύστερα ήρθαν οι Άραβες, οι Φράγκοι των Σταυροφοριών (που έμειναν κάτι παραπάνω από 100 χρόνια, από το 1204 ως το 1311), οι Καταλανοί για λίγο καιρό μέχρι το 1388, και στο τέλος οι Φλωρεντίνοι, από τους οποίους πήραν το 1456 την Αθήνα, μαζί με τα χίλια σπίτια της, οι Οθωμανοί.
Πού μπορώ να δω την Αθήνα του Μεσαίωνα;
Στην Αγία Αικατερίνη: Το εκκλησάκι στην ομώνυμη πλατεία στην Πλάκα χτίστηκε τον 11ο αιώνα. Τα δε αρχαία στην αυλή του είναι απομεινάρια ρωμαϊκού ναού, τμήματα του οποίου «ανακυκλώθηκαν» για να γίνουν παλαιοχριστιανική βασιλική. Ένας κεραυνός (Δία, εσύ;) έπεσε στην εκκλησία στις 9 Μαΐου του 1849, καταστρέφοντας τμήμα του εσωτερικού της.
Στην οδό Κυδαθηναίων: Ναι, μην μας κοιτάτε απορημένοι. Στο πλακόστρωτο που κατηφορίζετε εσείς κάθε καλοκαίρι ανοίγοντας δρόμο ανάμεσα στους τουρίστες μπας και προλάβετε την προβολή στο Σινέ Παρί, βόλταραν τον Μεσαίωνα κάποιοι άλλοι Αθηναίοι, που ήξεραν τον δρόμο αυτό ως «Πλατέα Ρούγα του Αλίκοκκου». Θα σας έλεγαν, μάλιστα, αν μπορούσατε να τους βρείτε για να τους ρωτήσετε, πως αυτός εδώ ήταν ένας από τους σημαντικότερους κεντρικούς δρόμους της πόλης.
Στον ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος: Στη γωνία των οδών Κυδαθηναίων και Σωτήρος, η εκκλησία στην οποία κηδεύτηκε το 1971 ο Γιώργος Σεφέρης (ο οποίος είχε επίσης παντρευτεί εδώ) κτίστηκε τον 11ο αιώνα, επάνω σε παλαιότερο εκκλησάκι του 6ου αιώνα. Ήταν γνωστή ως Σωτήρα του Κοττάκη, από το όνομα της οικογένειας στην οποία ανήκε, και το οποίο όνομα «βάφτισε» αργότερα ολόκληρη τη γειτονιά.
Στον Άγιο Νικόλα τον Ραγκαβά: Ανάμεσα στις οδούς Πρυτανείου και Επιχάρμου, με το μικρό χαριτωμένο πλάτωμα μπροστά της, η εκκλησία του 11ου αιώνα ήταν η πρώτη της οποίας η καμπάνα επισκευάστηκε όταν η Αθήνα ελευθερώθηκε προσωρινά το 1822, και εκείνη που σήμανε χτυπώντας το πρώτο ελεύθερο Πάσχα, το 1833. Η συγκεκριμένη καμπάνα, δώρο της Ρωσίας, βρίσκεται σήμερα στο εσωτερικό της εκκλησίας, και χτυπά κάθε χρόνο την 25η Μαρτίου. Κοντά στον Άι-Νικόλα τον Ραγκαβά, στη γωνία Ερεχθέως και Ερωτοκρίτου, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου κτίστηκε επίσης τον 11ο αιώνα, και έχει τοιχογραφίες από τον 13ο στο εσωτερικό της.
Στους Αγίους Αποστόλους του Σολάκη: Ένα από τα ελάχιστα απομεινάρια της μεσαιωνικής συνοικίας που λεγόταν Βρυσάκι (και η οποία κατεδαφίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της για να ανασκαφεί η Αρχαία Αγορά της Αθήνας), το χαρακτηριστικό καφέ εκκλησάκι της Αρχαίας Αγοράς κτίστηκε στις αρχές του 11ο αιώνα. Είναι ένα από τα πιο παλιά της Αθήνας, και πήρε το όνομά του πιθανότατα από την οικογένεια στην οποία ανήκε.
Στην Παντάνασσα: Το Μοναστηράκι που έδωσε το όνομά του στην πλατεία που το φιλοξενεί και στην περιοχή γύρω του, είναι ό,τι απέμεινε από τη μονή της Παντάνασσας, που ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Χρονολογείται γύρω στον 10ο-11ο αιώνα, ενώ λειτουργούσε και ως κέντρο υφαντικής, προμηθεύοντας το παζάρι και εξασφαλίζοντας δουλειά στις άπορες γυναίκες της Αθήνας.
Φωτό: vlagadiotis/ Panoramio
Στους Αγίους Ασωμάτους: Η εκκλησία πάνω στην μικρή πλατεία με το ίδιο όνομα, κοντά στον ηλεκτρικό του Θησείου, κτίστηκε τον 11ο αιώνα. Τα αραβικά διακοσμητικά της μαρτυρούν την παρουσία μιας μικρής κοινότητας Αράβων εμπόρων στην Αθήνα από τον 10ο αιώνα και μετά. Η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε ως φαρμακείο (!) μετά την Απελευθέρωση, και αναστηλώθηκε το 1955-60.
Στην Καπνικαρέα: Το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό του περισσότερου κόσμου όταν μιλάμε για «μεσαιωνική Αθήνα», η Καπνικαρέα κτίστηκε τον 11ο αιώνα και είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Το όνομά της, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, το πήρε από το «καπνικόν», έναν φόρο της βυζαντινής περιόδου που καταβαλλόταν ανάλογα με τις καπνοδόχους που διέθετε το κάθε σπίτι (όσο περισσότερες είχες, τόσο περισσότερα πλήρωνες) σε έναν φοροεισπράκτορα που ονομαζόταν Καπνικάρης ή Καπνικαρέας. Κάποιος από αυτούς τους φοροεισπράκτορες ήταν πιθανόν ιδιοκτήτης της εκκλησίας. Και μια μικρή λεπτομέρεια που πιθανότατα δεν έχετε προσέξει: Οι πέτρες στο κάτω τμήμα των τοίχων της εκκλησίας έχουν τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν σταυρούς.
Στη ρώσικη εκκλησία: Ο οκταγωνικός ναός στην οδό Φιλελλήνων, τον οποίο αγαπούν πολύ οι λάτρεις των θεωριών συνωμοσίας, κτίστηκε τον 11ο αιώνα και αναστηλώθηκε το 1850, με χρήματα των τσάρων της Ρωσίας Νικολάου Α’ και Αλεξάνδρου Β’. Τότε, κατά τις αναστηλώσεις, διαπιστώσαμε και ότι η εκκλησία, που είναι αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, είχε κτιστεί πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική, κι εκείνη με τη σειρά της επάνω σε ρωμαϊκό ναό. Κατά τον Μεσαίωνα, η εκκλησία ήταν καθολικό γυναικείας μονής, πολύ έξω από την πόλη, σε μια τότε ακατοίκητη περιοχή.
Στη Γοργοεπήκοο: Το παρεκκλήσι της Μητρόπολης, που μπορεί να ξέρετε και ως Άγιο Ελευθέριο, κτίστηκε στα τέλη του 12ου αιώνα. Για την κατασκευή του εντοιχίστηκαν δεκάδες αρχαία και ρωμαϊκά ανάγλυφα, πάνω στα οποία οι βυζαντινοί λιθοξόοι λάξευσαν χριστιανικά σύμβολα. Το όνομα Άγιος Ελευθέριος του δόθηκε πολύ αργότερα, το 1862, προς τιμήν της έξωσης του Όθωνα από την Ελλάδα.
Μικρές χαριτωμένες πληροφορίες για την Αθήνα του Μεσαίωνα
Το όνομα Αέρηδες δόθηκε τότε στη γειτονιά που μέχρι σήμερα λέμε Αέρηδες. Οι άνθρωποι που δεν ήταν ιδιαίτερα μορφωμένοι εκείνη την εποχή πίστευαν πως το κτίριο των Αέρηδων (το Ωρολόγιο του Κυρρήστου, δηλαδή) ήταν η φυλακή του Σωκράτη. Φοβούνταν, επίσης, να περνούν τα βράδια από τη γειτονιά, καθότι ήταν γνωστό τοις πάσι ότι πνεύματα κι αερικά κατοικούσαν εκεί μέσα.
Στα Προπύλαια της Ακρόπολης έμενε –ναι, έμενε κανονικά, όπως λέμε «ήταν το σπίτι του»– ο μητροπολίτης Αθηνών μέχρι το 1205. Αν αναρωτιέστε, μετά το 1205 τα Προπύλαια έγιναν το παλάτι των φράγκων δουκών Ντε λα Ρος. Κι ο Παρθενώνας, βέβαια, δεν είχε πολύ καλύτερη τύχη: Στα τέλη του 5ου αιώνα μετατράπηκε σε τρίκλιτη χριστιανική βασιλική, αφιερωμένη στην «Παναγία την Αθηνιώτισσα», ενώ κατά τη Φραγκοκρατία (1204-1311, είπαμε, δεν προσέχετε) μετατράπηκε σε καθολική εκκλησία, κομπλέ με κωδωνοστάσιο. Παρόμοια ήταν και η μοίρα του Ερέχθειου, που μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική αφιερωμένη στη Θεομήτορα τον 6ο αιώνα, και έγινε κατοικία του Λατίνου επισκόπου στη Φραγκοκρατία.
(*) Με πληροφορίες από το βιβλίο "Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία" των Θανάση Γιοχάλα, Τόνιας Καφετζάκη (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012).
Η Αθήνα του 19ου αιώνα είχε Τσίλλερ και κυρίες με καμέλιες. Η Αθήνα των Οθωμανών είχε μεντρεσέδες, χαμάμ και αρχοντικά με χαγιάτια. Η Αθήνα του Μεσαίωνα, πάλι, είναι μια από τις λιγότερο γνωστές… μετενσαρκώσεις της Αθήνας.
Παρηκμασμένη και σκοτεινή αρχικά, αφότου έκλεισαν με αυτοκρατορικό διάταγμα οι φιλοσοφικές σχολές της και μεταφέρθηκαν τα σπουδαία έργα της στην Κωνσταντινούπολη (όσα δεν καταστράφηκαν από την αντι-«ειδωλολατρική» μανία), αναγεννήθηκε τελικά από τις στάχτες της στους αιώνες που ακολούθησαν.
Για του χρόνου το ακριβές, ο 7ος, ο 8ος και ο 9ος αιώνας αποκαλούνται από τους ιστορικούς οι «σκοτεινοί χρόνοι» της πόλης, ενώ στα τέλη του 9ου αιώνα και μέχρι τον 12ο συμβαίνει το αθηναϊκό αντίστοιχο της Αναγέννησης. Στα μέτρα του βυζαντινού δυνατού, βέβαια, με τις εκκλησίες των αρχοντικών οικογενειών να αποτελούν τα σπουδαιότερα δείγματα αρχιτεκτονικής, και τους κατοίκους να ασχολούνται κατά βάση με τη μελισσοκομία, την αλιεία, τη βιοτεχνία και το εμπόριο.
Ύστερα ήρθαν οι Άραβες, οι Φράγκοι των Σταυροφοριών (που έμειναν κάτι παραπάνω από 100 χρόνια, από το 1204 ως το 1311), οι Καταλανοί για λίγο καιρό μέχρι το 1388, και στο τέλος οι Φλωρεντίνοι, από τους οποίους πήραν το 1456 την Αθήνα, μαζί με τα χίλια σπίτια της, οι Οθωμανοί.
Πού μπορώ να δω την Αθήνα του Μεσαίωνα;
Στην Αγία Αικατερίνη: Το εκκλησάκι στην ομώνυμη πλατεία στην Πλάκα χτίστηκε τον 11ο αιώνα. Τα δε αρχαία στην αυλή του είναι απομεινάρια ρωμαϊκού ναού, τμήματα του οποίου «ανακυκλώθηκαν» για να γίνουν παλαιοχριστιανική βασιλική. Ένας κεραυνός (Δία, εσύ;) έπεσε στην εκκλησία στις 9 Μαΐου του 1849, καταστρέφοντας τμήμα του εσωτερικού της.
Στην οδό Κυδαθηναίων: Ναι, μην μας κοιτάτε απορημένοι. Στο πλακόστρωτο που κατηφορίζετε εσείς κάθε καλοκαίρι ανοίγοντας δρόμο ανάμεσα στους τουρίστες μπας και προλάβετε την προβολή στο Σινέ Παρί, βόλταραν τον Μεσαίωνα κάποιοι άλλοι Αθηναίοι, που ήξεραν τον δρόμο αυτό ως «Πλατέα Ρούγα του Αλίκοκκου». Θα σας έλεγαν, μάλιστα, αν μπορούσατε να τους βρείτε για να τους ρωτήσετε, πως αυτός εδώ ήταν ένας από τους σημαντικότερους κεντρικούς δρόμους της πόλης.
Στον ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος: Στη γωνία των οδών Κυδαθηναίων και Σωτήρος, η εκκλησία στην οποία κηδεύτηκε το 1971 ο Γιώργος Σεφέρης (ο οποίος είχε επίσης παντρευτεί εδώ) κτίστηκε τον 11ο αιώνα, επάνω σε παλαιότερο εκκλησάκι του 6ου αιώνα. Ήταν γνωστή ως Σωτήρα του Κοττάκη, από το όνομα της οικογένειας στην οποία ανήκε, και το οποίο όνομα «βάφτισε» αργότερα ολόκληρη τη γειτονιά.
Στον Άγιο Νικόλα τον Ραγκαβά: Ανάμεσα στις οδούς Πρυτανείου και Επιχάρμου, με το μικρό χαριτωμένο πλάτωμα μπροστά της, η εκκλησία του 11ου αιώνα ήταν η πρώτη της οποίας η καμπάνα επισκευάστηκε όταν η Αθήνα ελευθερώθηκε προσωρινά το 1822, και εκείνη που σήμανε χτυπώντας το πρώτο ελεύθερο Πάσχα, το 1833. Η συγκεκριμένη καμπάνα, δώρο της Ρωσίας, βρίσκεται σήμερα στο εσωτερικό της εκκλησίας, και χτυπά κάθε χρόνο την 25η Μαρτίου. Κοντά στον Άι-Νικόλα τον Ραγκαβά, στη γωνία Ερεχθέως και Ερωτοκρίτου, η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου κτίστηκε επίσης τον 11ο αιώνα, και έχει τοιχογραφίες από τον 13ο στο εσωτερικό της.
Στους Αγίους Αποστόλους του Σολάκη: Ένα από τα ελάχιστα απομεινάρια της μεσαιωνικής συνοικίας που λεγόταν Βρυσάκι (και η οποία κατεδαφίστηκε στο μεγαλύτερο μέρος της για να ανασκαφεί η Αρχαία Αγορά της Αθήνας), το χαρακτηριστικό καφέ εκκλησάκι της Αρχαίας Αγοράς κτίστηκε στις αρχές του 11ο αιώνα. Είναι ένα από τα πιο παλιά της Αθήνας, και πήρε το όνομά του πιθανότατα από την οικογένεια στην οποία ανήκε.
Στην Παντάνασσα: Το Μοναστηράκι που έδωσε το όνομά του στην πλατεία που το φιλοξενεί και στην περιοχή γύρω του, είναι ό,τι απέμεινε από τη μονή της Παντάνασσας, που ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Χρονολογείται γύρω στον 10ο-11ο αιώνα, ενώ λειτουργούσε και ως κέντρο υφαντικής, προμηθεύοντας το παζάρι και εξασφαλίζοντας δουλειά στις άπορες γυναίκες της Αθήνας.
Φωτό: vlagadiotis/ Panoramio
Στους Αγίους Ασωμάτους: Η εκκλησία πάνω στην μικρή πλατεία με το ίδιο όνομα, κοντά στον ηλεκτρικό του Θησείου, κτίστηκε τον 11ο αιώνα. Τα αραβικά διακοσμητικά της μαρτυρούν την παρουσία μιας μικρής κοινότητας Αράβων εμπόρων στην Αθήνα από τον 10ο αιώνα και μετά. Η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε ως φαρμακείο (!) μετά την Απελευθέρωση, και αναστηλώθηκε το 1955-60.
Στην Καπνικαρέα: Το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό του περισσότερου κόσμου όταν μιλάμε για «μεσαιωνική Αθήνα», η Καπνικαρέα κτίστηκε τον 11ο αιώνα και είναι αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Το όνομά της, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, το πήρε από το «καπνικόν», έναν φόρο της βυζαντινής περιόδου που καταβαλλόταν ανάλογα με τις καπνοδόχους που διέθετε το κάθε σπίτι (όσο περισσότερες είχες, τόσο περισσότερα πλήρωνες) σε έναν φοροεισπράκτορα που ονομαζόταν Καπνικάρης ή Καπνικαρέας. Κάποιος από αυτούς τους φοροεισπράκτορες ήταν πιθανόν ιδιοκτήτης της εκκλησίας. Και μια μικρή λεπτομέρεια που πιθανότατα δεν έχετε προσέξει: Οι πέτρες στο κάτω τμήμα των τοίχων της εκκλησίας έχουν τοποθετηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματίζουν σταυρούς.
Στη ρώσικη εκκλησία: Ο οκταγωνικός ναός στην οδό Φιλελλήνων, τον οποίο αγαπούν πολύ οι λάτρεις των θεωριών συνωμοσίας, κτίστηκε τον 11ο αιώνα και αναστηλώθηκε το 1850, με χρήματα των τσάρων της Ρωσίας Νικολάου Α’ και Αλεξάνδρου Β’. Τότε, κατά τις αναστηλώσεις, διαπιστώσαμε και ότι η εκκλησία, που είναι αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα, είχε κτιστεί πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική, κι εκείνη με τη σειρά της επάνω σε ρωμαϊκό ναό. Κατά τον Μεσαίωνα, η εκκλησία ήταν καθολικό γυναικείας μονής, πολύ έξω από την πόλη, σε μια τότε ακατοίκητη περιοχή.
![Panagia Gorgoepikoos (Agios Eleftherios) [XIIe]- Athènes](https://farm9.staticflickr.com/8444/7892713524_b0aff00a20_z.jpg)
Στη Γοργοεπήκοο: Το παρεκκλήσι της Μητρόπολης, που μπορεί να ξέρετε και ως Άγιο Ελευθέριο, κτίστηκε στα τέλη του 12ου αιώνα. Για την κατασκευή του εντοιχίστηκαν δεκάδες αρχαία και ρωμαϊκά ανάγλυφα, πάνω στα οποία οι βυζαντινοί λιθοξόοι λάξευσαν χριστιανικά σύμβολα. Το όνομα Άγιος Ελευθέριος του δόθηκε πολύ αργότερα, το 1862, προς τιμήν της έξωσης του Όθωνα από την Ελλάδα.
Μικρές χαριτωμένες πληροφορίες για την Αθήνα του Μεσαίωνα
Το όνομα Αέρηδες δόθηκε τότε στη γειτονιά που μέχρι σήμερα λέμε Αέρηδες. Οι άνθρωποι που δεν ήταν ιδιαίτερα μορφωμένοι εκείνη την εποχή πίστευαν πως το κτίριο των Αέρηδων (το Ωρολόγιο του Κυρρήστου, δηλαδή) ήταν η φυλακή του Σωκράτη. Φοβούνταν, επίσης, να περνούν τα βράδια από τη γειτονιά, καθότι ήταν γνωστό τοις πάσι ότι πνεύματα κι αερικά κατοικούσαν εκεί μέσα.
Στα Προπύλαια της Ακρόπολης έμενε –ναι, έμενε κανονικά, όπως λέμε «ήταν το σπίτι του»– ο μητροπολίτης Αθηνών μέχρι το 1205. Αν αναρωτιέστε, μετά το 1205 τα Προπύλαια έγιναν το παλάτι των φράγκων δουκών Ντε λα Ρος. Κι ο Παρθενώνας, βέβαια, δεν είχε πολύ καλύτερη τύχη: Στα τέλη του 5ου αιώνα μετατράπηκε σε τρίκλιτη χριστιανική βασιλική, αφιερωμένη στην «Παναγία την Αθηνιώτισσα», ενώ κατά τη Φραγκοκρατία (1204-1311, είπαμε, δεν προσέχετε) μετατράπηκε σε καθολική εκκλησία, κομπλέ με κωδωνοστάσιο. Παρόμοια ήταν και η μοίρα του Ερέχθειου, που μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική αφιερωμένη στη Θεομήτορα τον 6ο αιώνα, και έγινε κατοικία του Λατίνου επισκόπου στη Φραγκοκρατία.
(*) Με πληροφορίες από το βιβλίο "Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία" των Θανάση Γιοχάλα, Τόνιας Καφετζάκη (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012).
