5 σημαντικά δείγματα αρχιτεκτονικής στην Αθήνα

του Γιώργου Κόκουβα

Πέντε κτίρια, πέντε διαφορετικά αρχιτεκτονικά ρεύματα, πέντε ξεχωριστοί αθηναϊκοί «μύθοι» γεμάτοι διάσημα ονόματα, σημαντικές στιγμές της σύγχρονης Ιστορίας και αρχιτεκτονική γοητεία. Ψάχνουμε τα μυστικά της Μπλε Πολυκατοικίας, του Οφθαλμιατρείου, των προσφυγικών της Αλεξάνδρας, του Ρεξ και της Αμερικανικής πρεσβείας και γνωρίζουμε την αθηναϊκή «προίκα» μέσα από τις πολλές όψεις της αρχιτεκτονικής της.

Τα προσφυγικά της λεωφόρου Αλεξάνδρας

Αρχιτεκτονικό ρεύμα: Γερμανικός φονξιοναλισμός
Οι επιρροές από την σχολή του Μπαουχάους είναι ιδιαίτερα εμφανείς (λειτουργικότητα, γεωμετρικές φόρμες, ορθογώνιες κατασκευές) στα περίφημα «προσφυγικά» της λεωφόρου, αλλά το κυρίαρχο στοιχείο αυτών των πολύπαθων κτιρίων λαϊκής αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου είναι αυτό που οι ειδήμονες ονομάζουν ωφελιμισμός: Η «συστάδα» κτιρίων που χτίστηκε για να στεγάσει μέρος του προσφυγικού κύματος την δεκαετία του ’30, δεν διαθέτει απολύτως κανένα διακοσμητικό στοιχείο, παρά μόνο παραλληλεπίπεδα «κουτιά» σκυροδέματος, δομημένα τόσο λειτουργικά ώστε να «φιλοξενήσουν» 228 διαμερίσματα.
Λίγη ιστορία: Οι προσφυγικές κατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας σχεδιάστηκαν από τους Κίμωνα Λάσκαρι και Δημήτρη Κυριακού και χτίστηκαν το 1933 από το υπουργείο Πρόνοιας. Τα κτίρια ήταν μέρος του σχεδίου στέγασης των μυριάδων μικρασιατών προσφύγων. Και παρ’ ότι δεν προβλέφθηκε κανενός είδους διακοσμητικό στοιχείο, η Ιστορία φρόντισε να αφήσει τα δικά της σημάδια πάνω τους: Στα γερασμένα κτίρια, που σήμερα κατοικούνται από μετανάστες, μπορεί κανείς να δει ακόμα και σήμερα τα ίχνη από τις σφαίρες των Δεκεμβριανών του 1944. Το Δημόσιο φρόντισε να εξαγοράσει τα περισσότερα διαμερίσματα εν όψει… ανάπλασης, αλλά τελικά, λόγω αντιδράσεων, δεν κατάφερε να τα κατεδαφίσει.

Αμερικανική πρεσβεία

Αρχιτεκτονικό ρεύμα: Μπαουχάους και κυβισμός
Ο «πατέρας» της αρχιτεκτονικής σχολής του Μπαουχάους, Γουόλτερ Γκρόπιους, σχεδίασε το διάσημο αυτό κτίριο της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας την δεκαετία του 1950, ενώ το έργο ολοκληρώθηκε το 1961. Στο πλαίσιο του μοντερνισμού που επικράτησε από τα τέλη του 19ου αιώνα, το Μπαουχάους θέλησε να αναδείξει μέσω των κτιρίων μια ενιαία καλλιτεχνική έκφραση, συνδυάζοντας διάφορες τέχνες στην κατασκευή, λείες προσόψεις και καμπυλωτές γωνίες. Μάλιστα, ο Γκρόπιους υποστήριξε πως βάσισε το σχέδιό του… στη μορφή του Παρθενώνα.
Λίγη ιστορία: Η αμερικανική πρεσβεία στεγαζόταν ως το 1961 στην συμβολή των οδών Ηρώδου Αττικού και Β. Σοφίας, εκεί που σήμερα υπάρχει πολυώροφο κτίσμα το οποίο αντικατέστησε το παλιό. Το σημερινό κτίριο της πρεσβείας, με μισό αιώνα «ζωής» ήδη στις πλάτες του, έχει κηρυχθεί αρχιτεκτονικό μνημείο. Πέρα από… καταληκτικό ραντεβού των πορειών, το κτίριο υπήρξε και στόχος τρομοκρατικών επιθέσεων. Οι πιο διάσημες ήταν αυτές της 2ης Σεπτεμβρίου 1970, από μέλη της ομάδας Άρης του Ρήγα Φεραίου με εκρηκτικό μηχανισμό που προκάλεσε τον θάνατο δύο ανθρώπων και της 29ης Αυγούστου 1972, και πάλι με εκρηκτικό μηχανισμό που έσκασε στα υπόγεια της πρεσβείας – την ευθύνη είχε αναλάβει η ΛΕΑ, μέλος της οποίας ήταν και ο μετέπειτα εγκέφαλος της 17Ν, Αλέξανδρος Γιωτόπουλος.

Μπλε Πολυκατοικία

Αρχιτεκτονικό ρεύμα: Μοντερνισμός
Κτίριο-σταθμός της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, αφού αποτέλεσε μία από τις πρώτες πολυκατοικίες της Αθήνας, η Μπλε Πολυκατοικία των Εξαρχείων σχεδιάστηκε από τον πρωτοπόρο του μοντερνισμού στην Ελλάδα Κυριάκο Παναγιωτάκο. Η τολμηρή της μορφή την οποία είχε εκθειάσει ο παγκοσμίου φήμης αρχιτέκτονας Le Corbusier, χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη δύο χωριστών πολυκατοικιών με ανεξάρτητες εισόδους. Όπως σημειώνει το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, «στις προσόψεις υπήρξε προσπάθεια να σπάσει η μονοτονία του ρασιοναλισμού, χάρις στις εναλλαγές εσοχών και εξοχών, στον σχεδιασμό και τη λειτουργία των ανοιγμάτων, στις πτυχώσεις του τελευταίου ορόφου». Το… χρωματικό της όνομα το οφείλει στην ζωγραφική δουλειά του Σπύρου Παπαλουκά που έδωσε μπλε χρώμα στους κύριους όγκους και λευκό στα κουφώματα. Το πιο ενδιαφέρον μυστικό κρύβεται στο δώμα, όπου διαμορφώθηκε μεγάλο κοινό εντευκτήριο με καταπληκτική θέα, ως μια πρωτότυπη μορφή χώρου κοινωνικής επαφής των ενοίκων. Δυστυχώς, αργότερα το εντευκτήριο «διαλύθηκε» για να διαμορφωθούν επτά νέα διαμερίσματα.
Λίγη ιστορία: Χτισμένη στις αρχές της δεκαετίας του ’30 στην πλατεία Εξαρχείων, στη βάση του λόφου του Στρέφη, η Μπλε Πολυκατοικία στέγασε την αντικατασκοπική οργάνωση «Μίδας» και το επιτελείο του αξιωματικού Γιάννη Τσιγάντε που έδρασαν την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αργότερα, το κτίριο έγινε στόχος του ΕΛΑΣ (τρεις φορές αποπειράθηκαν να το ανατινάξουν κατά τα Δεκεμβριανά), ενώ η βαριά του Ιστορία, με το πέρας των δεκαετιών, ενδύθηκε και τα ονόματα διάσημων καλλιτεχνών και πολιτικών που διέμειναν σε αυτή, όπως οι Λεωνίδας Κύρκος, Σοφία Βέμπο, Λιλή Ζωγράφου, Δημήτρης Χορν, Αλέξης Μινωτής, Κατίνα Παξινού, Φρέντυ Γερμανός και Δημήτρης Μυράτ. Σήμερα, στο ισόγειο στεγάζεται το café-βιβλιοπωλείο Floral, που πρόσφατα γιόρτασε με σειρά εκδηλώσεων τα 80α γενέθλια της Πολυκατοικίας.

Οφθαλμιατρείο Αθηνών

Αρχιτεκτονικό ρεύμα: Νεοκλασικισμός… και όχι μόνο
Λίγη ιστορία: Όταν τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του Οφθαλμιατρείου το 1847, στην περιοχή της σημερινής οδού Πανεπιστημίου που τότε θεωρούταν... στα όρια της πόλης, το κτίριο προοριζόταν να γίνει το απαύγασμα του νεοκλασικισμού. Φρόντιζε γι’ αυτό ο διάσημος δανός αρχιτέκτονας Θεόφιλος Χάνσεν, που είχε εργαστεί και για την ανέγερση της Αθηναϊκής Τριλογίας ακριβώς δίπλα. Όταν όμως διακόπηκαν οι εργασίες το 1850 λόγω έλλειψης πόρων, ο Χάνσεν παραιτήθηκε. Ο «διάδοχός» του, Λύσανδρος Καυταντζόγλου, φρόντισε να πατήσει στη νεοκλασική βάση, αλλά να προσθέσει και έντονα στοιχεία βυζαντινότροπου ρυθμού. Δύο δεκαετίες αργότερα, προστέθηκε ένας επιπλέον όροφος, ένα υπερώο στο δώμα και, στις αρχές του 20ου αιώνα, βοηθητικό κτίσμα για τα εξωτερικά ιατρεία σε σχέδιο Αριστείδη Μπαλάνου. Η ιδιορρυθμία του τελικού αποτελέσματος δημιουργεί αξιοσημείωτη αντίθεση με τον αυστηρό νεοκλασικισμό της Τριλογίας (Ακαδημία, Πανεπιστήμιο, Βιβλιοθήκη).
Λίγη ιστορία: Δεν είναι μόνο η μορφή του κτιρίου αξιοσημείωτη, αλλά και το «status» του ως ένα από τα αρχαιότερα Νοσηλευτικά Ιδρύματα της Ευρώπης – εγκρίθηκε επί Όθωνα και εγκαινιάστηκε το 1854, πριν από 160 χρόνια ακριβώς. Μάλιστα, πέρα από την ιατρική του προσφορά, το Οφθαλμιατρείο διαθέτει μία από τις παλαιότερες βιβλιοθήκες της χώρας, με επιστημονικά συγγράμματα, περιοδικά και βιβλία ιστορικού ενδιαφέροντος. Στο κτίριο φυλάσσονται επίσης μουσειακά έργα, πίνακες ζωγραφικής, σπάνια συλλογή οφθαλμολογικών οργάνων του 19ου αιώνα και ιστορικά έγγραφα.

Κινηματοθέατρο Rex

(φωτό: aftodioikisi.gr)
Αρχιτεκτονικό ρεύμα: Αρ ντεκό
Ορθώθηκε στην καρδιά της Αθήνας, κοντά στην Ομόνοια, την δεκαετία του 1930, και έκανε τους Αθηναίους να μιλούν για τον πρώτο τους «ουρανοξύστη» - όχι για το ύψος του, που φυσικά δεν επιτρέπει τέτοιο χαρακτηρισμό, αλλά για την πρωτοποριακή για τα δεδομένα της εποχής πρόσοψή του που θύμιζε αυτή των νεοϋορκέζικων μεγαθηρίων. Στον σχεδιασμό του, εντάχθηκαν έντονα στοιχεία αρ ντεκό, ρεύματος που έντυσε διάσημους ουρανοξύστες και επηρεάστηκε από την αιγυπτιακή και αφρικανική τέχνη, την κινέζικη καλλιγραφία, τα ρωσικά εξωτικά στοιχεία και τα κυβιστικά ή φουτουριστικά πρότυπα.
Λίγη ιστορία: Χτισμένη σε σχέδια των Κασσάνδρα και Μπόνη, το Ρεξ (που σημαίνει «βασιλιάς» στα λατινικά) προοριζόταν εξ αρχής για χώρος διασκέδασης και ψυχαγωγίας σε πολλαπλά επίπεδα. Το πρώτο του όνομα ήταν «Σικιαρίδειο Μέγαρο Θεαμάτων» και περιλάμβανε τον κινηματογράφο «Rex» στο ισόγειο, το μεγαλύτερο αθηναϊκό θέατρο στον πρώτο όροφο (σκηνή «Κοτοπούλη») και αίθουσα χορού στο υπόγειο, που τελικά χρησιμοποιήθηκε ως παιδικός κινηματογράφος, το περίφημο «Σινεάκ» που γαλούχησε γενιές και γενιές μικρών Αθηναίων. Το κτίριο υπέστη ζημιές από πυρκαγιά το 1982, και πέντε χρόνια αργότερα ανακηρύχθηκε διατηρητέο κτίριο.