Πού πάνε οι γλώσσες όταν πεθαίνουν;

της Ηρώς Κουνάδη

Στις 12 Φεβρουαρίου του 1952 φοιτητές του Ανατολικού Πακιστάν, σημερινού Μπανγκλαντές, ξεσηκώθηκαν για να εμποδίσουν την κατάργηση της γλώσσας τους, Μπενγκάλι, και την υιοθέτηση της επίσημης πακιστανικής, Ουρντού. Η αιματοχυσία που ακολούθησε έδωσε στην επέτειο την εύγλωττη ονομασία Σφαγή της Ντάκα, και στην UNESCO την αφορμή να ανακηρύξει την 21η Φεβρουαρίου (η 12η Φεβρουαρίου ήταν πιασμένη από τον ΟΗΕ) Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας, για την διάσωση και την διάδοση των λιγότερο ομιλούμενων γλωσσών του πλανήτη.

Κι αν νομίζετε πως δεν υπάρχουν γλώσσες που να χρειάζονται διάσωση, μια ματιά στις λίστες των ανά τον κόσμο γλωσσολογικών ινστιτούτων με τις υπό εξαφάνιση –ή και εξαφανισμένες– γλώσσες του πλανήτη θα σας πείσει για το αντίθετο. Σύμφωνα, μάλιστα με πρόσφατη έρευνα των K. David Harrison, επίκουρου καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Swarthmore της Πενσυλβάνια, και Gregory D. S. Anderson, Διευθυντή του Ινστιτούτου Ζωντανών Γλωσσών στο Salem του Oregon, από τις επτά χιλιάδες γλώσσες που μιλιούνται αυτή τη στιγμή στον πλανήτη, οι μισές θα έχουν εξαφανιστεί μέσα στα επόμενα εκατό χρόνια.

Για την ακρίβεια, όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, μία γλώσσα «πεθαίνει» σχεδόν κάθε δύο εβδομάδες. Κάποιες αποχαιρετούν τον μάταιο τούτο κόσμο μαζί με τον τελευταίο επιζόντα ομιλητή τους, κάποιες χάνουν το προβάδισμα μέσα σε δίγλωσσες κουλτούρες όπως είναι η βασκο-γαλλική, κάποιες απαγορεύονται από μιλιταριστικά ή εθνικιστικά καθεστώτα και κάποιες παύουν να διδάσκονται για πολύ πιο περίπλοκους λόγους (τέτοια περίπτωση είναι εκείνη των Βλάχικων στην Ελλάδα)

Ο Άτλαντας Απειλούμενων Γλωσσών της UNESCO διακρίνει τις απειλούμενες γλώσσες σε: Απειλούμενες, εκείνες που μαθαίνονται και μιλιούνται από λίγα παιδιά, Σοβαρά Απειλούμενες, εκείνες μεταξύ των ομιλητών των οποίων δεν υπάρχουν παιδιά, και Σχεδόν Εξαφανισμένες, εκείνες που μιλιούνται μόνο από μερικές δεκάδες ανθρώπων, στην πλειοψηφία τους γηραιών.

Οι γλώσσες που εξορίζαμε (από την Ελλάδα)
Ανάμεσα στις δώδεκα ευρωπαϊκές γλώσσες που απειλούνται με εξαφάνιση είναι και η Ελληνορομανική, που έχει πλέον σχεδόν χαθεί. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, το 2000 είχαν απομείνει μόλις τριάντα ομιλητές της στην Ελλάδα. Πρόκειται για τη γλώσσα που μιλούσαν οι Ρομά κάτοικοι του ελλαδικού χώρου, και η οποία είχε προέλθει από την επαφή της γλώσσας τους με την ελληνική. Η γλώσσα ήταν βασισμένη στη γραμματική και το συντακτικό της ελληνικής, με το μεγαλύτερο μέρος του λεξιλογίου της να προέρχεται από τα ρομανικά.

Στην Ελλάδα, επίσης, μιλιόταν η Ιουδαιο-ιταλική γλώσσα που διαδόθηκε, από τον 10ο έως τον 20ο αιώνα, στην Ιταλία και κατ’ επέκταση στην Κέρκυρα και τη Ζάκυνθο. Κύριο χαρακτηριστικό της ήταν η χρήση εβραϊκών ριζών με ιταλικές καταλήξεις και τις αντίστοιχες κλίσεις τους σε ρήματα και ουσιαστικά. Χρησιμοποιήθηκε, όπως θα μαντέψατε, από τους Εβραίους της Ιταλίας και των δύο Ιόνιων νησιών και χάθηκε σχεδόν εξολοκλήρου κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα, μόλις 4.000 άνθρωποι έχουν βασική γνώση της γλώσσας, και από αυτούς ελάχιστοι τη μιλούν καλά.

Σύμφωνα με τον Άτλαντα των Απειλούμενων Γλωσσών της UNESCO, σοβαρά απειλούμενη γλώσσα στην Ελλάδα είναι και τα Αρβανίτικα, τα οποία σύμφωνα με την απογραφή του 1991 μιλούσαν περί τους 50.000 ανθρώπους, στην Αττική, τη Βοιωτία, τη Νότια Εύβοια, τη Βόρεια Άνδρο, την Κορινθία και την Αργολίδα. Επίσης, στον Άτλαντα αναφέρονται τα Βλάχικα, τα οποία εκτιμάται πως σήμερα μιλούν ή απλώς καταλαβαίνουν περίπου 20.000 άτομα στην Ελλάδα, και περίπου 152.000 συνολικά στα Βαλκάνια. Η Wikipedia έχει δύο πολύ ενδιαφέροντα άρθρα σχετικά με την σταδιακή εξαφάνισή τους από τον ελλαδικό χώρο, εδώ και εδώ.

Οι Sami της Βόρειας Ευρώπης και οι (πολύτιμες) γλώσσες τους
Ίσως η εντυπωσιακότερη περίπτωση γλώσσας στο χείλος της εξαφάνισης είναι αυτή της Ter Sami, η οποία χρησιμοποιούταν σε έξι χωριά της Χερσονήσου Kola της Ρωσίας –στον Αρκτικό Ωκεανό– στα τέλη του 19ου αιώνα. Το 2010, είχαν απομείνει μόλις δύο ομιλητές της γλώσσας.

Σύμφωνα με τους ερευνητές K. David Harrison, επίκουρο καθηγητή γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Swarthmore της Πενσυλβάνια, και Gregory D. S. Anderson, Διευθυντή του Ινστιτούτου Ζωντανών Γλωσσών στο Salem του Oregon, η εξαφάνιση γλωσσών κυρίως στην Ανατολική Σιβηρία, αλλά και σε άλλες περιοχές της Ρωσίας, είναι αποτέλεσμα κυβερνητικών πολιτικών που τη δεκαετία του ’30 απαγόρευαν την χρήση τοπικών γλωσσών και διαλέκτων στα σχολεία και τα σπίτια.

Το πρόβλημα, όμως φαίνεται να εκτείνεται σχεδόν σε όλο τον Αρκτικό Ωκεανό, καθώς από τις εννέα γλώσσες των Sami που μιλιούνται στα παράλιά του –σε Νορβηγία, Σουηδία, Φιλανδία και Ρωσία– οι τέσσερις απειλούνται σήμερα με εξαφάνιση, ενώ δύο έχουν ήδη εξαφανιστεί: η Marja Sergina, τελευταία ομιλήτρια της Akkala Sami, πέθανε τον Δεκέμβριο του 2003, ενώ η γλώσσα Kemi Sami της φιλανδικής Λαπωνίας έχει εξαφανιστεί εδώ και περισσότερα από εκατό χρόνια.

Οι γλώσσες της Αμερικής
Εβδομήντα δύο συνολικά γλώσσες απειλούνται με εξαφάνιση σήμερα μόνο στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με το Ethnologue, την έκδοση του χριστιανικού γλωσσολογικού ινστιτούτου SIL που ερευνά λιγότερο διαδεδομένες γλώσσες –κατά κύριο λόγο για να εκδώσει αντίστοιχες μεταφράσεις της Βίβλου– ο αριθμός των γλωσσών στις ΗΠΑ αγγίζει τις 245. Από αυτές, 176 είναι ζωντανές γλώσσες, τέσσερις είναι «δεύτερες γλώσσες» (πράγμα που σημαίνει πως δεν αποτελούν μητρική γλώσσα κανενός) και 65 δεν μιλιούνται από κανέναν.

Συνολικά στην αμερικανική ήπειρο, 170 γλώσσες απειλούνται με εξαφάνιση, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων είναι ινδιάνικες γλώσσες και διάλεκτοι, τις οποίες –οποία έκπληξις– αντικατέστησαν τα αγγλικά. Στη Wikipedia υπάρχουν τρεις αναλυτικές λίστες, για την Βόρεια, την Κεντρική και την Νότια Αμερική, με περισσότερες πληροφορίες για την κάθε γλώσσα ξεχωριστά.

Και το ρεκόρ των υπό εξαφάνιση γλωσσών…
Κατέχει η Ωκεανία, με 210 συνολικά απειλούμενες γλώσσες, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων είναι γλώσσες και διάλεκτοι των Αβοριγίνων της Αυστραλίας. Το νούμερο αυτό πρακτικά σημαίνει ότι τα αγγλικά ως επίσημη γλώσσα της ηπείρου – πάλαι ποτέ βρετανικού εδάφους απειλούν να «καταπιούν» όλες τις υπόλοιπες γλώσσες που μιλιούνται στην Αυστραλία και τα νησιά του Ειρηνικού.

Υπάρχει ελπίδα;
Οι γλώσσες που κινδυνεύουν περισσότερο με εξαφάνιση είναι εκείνες που δεν έχουν γραφή, που διδάσκονται μόνο προφορικά. «Όταν μια από αυτές τις γλώσσες πεθαίνει, δεν αφήνει πίσω της ούτε λεξικό, ούτε κείμενο, ούτε ίχνη της γνώσης και της ιστορίας μιας ολόκληρης κουλτούρας» λέει ο καθηγητής γλωσσολογίας K. David Harrison που μαζί με τον Gregory D. S. Anderson, Διευθυντή του Ινστιτούτου Ζωντανών Γλωσσών, έχουν ξεκινήσει το τιτάνιο έργο καταγραφής των απειλούμενων γλωσσών του πλανήτη, υπό τον τίτλο Enduring Voices και την υποστήριξη του National Geographic.

Το project περιλαμβάνει ηχογραφήσεις λόγου, ανάπτυξη γραμματικής, σχεδιασμό και υλοποίηση παιδικών αναγνωστικών για καθεμία από αυτές τις γλώσσες ξεχωριστά. Πολλά από τα επιμέρους projects χρειάζονται τρία και τέσσερα χρόνια για να υλοποιηθούν. Στην Αυστραλία, για παράδειγμα, οι ερευνητές συνάντησαν τον μοναδικό επιζόντα ομιλητή της γλώσσας Amurdag, η οποία θεωρούταν εξαφανισμένη. Τα αποτελέσματα της εξαιρετικά ελπιδοφόρας προσπάθειάς τους μπορείτε να τα δείτε στο επίσημο site του project Enduring Voices.