Facebook: Ένα κοινωνικό δίκτυο, δύο μηνύσεις και μία ταινία

του Λουκά Τσουκνίδα

Τη στιγμή που γράφω αυτές τις λέξεις, μερικά εκατομμύρια άνθρωποι γράφουν κείμενα που θα δημοσιευτούν σε κάποια γωνιά του ίντερνετ. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς έχουν άγνοια για το πως δουλεύει αυτό το τεράστιο δίκτυο ανθρώπων και υπολογιστών κι ιδρώνουν στη σκέψη ότι δε θα καταλάβουν ποτέ τους. Εντάξει, κάποιοι δεν το βάζουν κάτω. Προσπαθούν να αντιληφθούν τι παίζει, έστω κι επιφανειακά, ώστε να χρησιμοποιήσουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το εν λόγω μέσο.

Αναπόφευκτα, όμως, νιώθουν ξένοι, λαθραίοι έποικοι ενός κόσμου που φτιάχτηκε ακριβώς για να τον εποικήσουν και εντός του να κοινωνικοποιηθούν, να εργαστούν, να καταναλώσουν, να κερδίσουν, να χάσουν, να ερωτευθούν, να εξαπατηθούν, να μαλώσουν, να ενημερωθούν, να μορφωθούν, να ακτιβιστούν και να κωλοβαρέσουν, αλλά όχι για να τον κατακτήσουν, ούτε να γίνουν ισότιμοι πολίτες με όσους κατέχουν την πραγματική “γνώση” και θέτουν τους όρους. Ένας τέτοιος, είναι κι ο σεναριογράφος του “The Social Network”, Άαρον Σόρκιν.

Το κοινωνικό δίκτυο
Μέσα σ’ ένα πρόσφατο εκτενές θέμα του New York Magazine γύρω απ’ τη νέα ταινία του Ντέιβιντ Φίντσερ, περιλαμβάνεται και η δεδηλωμένη δυσαρέσκεια του σεναριογράφου της (διάσημος για το “The West Wing” και το “A Few Good Me”) για το ίντερνετ, αλλά και η δεδηλωμένη άγνοιά του για τις λεπτομέρειες που το συντελούν. Παρ’ ολ’ αυτά, η ιστορία της ιδέας που, η εκτέλεσή της, έκανε τον Μαρκ Ζάκερμπεργκ δισεκατομμυριούχο δεν τον άφησε αδιάφορο κι ανέλαβε να τη διασκευάσει για τη μεγάλη οθόνη χωρίς δεύτερη σκέψη.

Προνομιούχοι φοιτητές σε ελιτίστικα πανεπιστήμια, φιλόδοξοι επιχειρηματίες και κυνικοί κερδοσκόποι, οραματιστές των νέων τεχνολογιών, κώδικες τιμής και δικαστικές διαμάχες, ένας χορός ίντριγκας και πισώπλατων μαχαιρωμάτων στην ποδιά ενός εικονικού κόσμου που, στην ορολογία του ίντερνετ, λέγεται “Κοινωνικό δίκτυο”. Το όραμα μιας τεράστιας κοινότητας “φίλων” γεννήθηκε απ’ τις στάχτες μια ομάδας, συμφοιτητών και συνεργατών, η οποία κάηκε στο βωμό της ματαιοδοξίας και του γρήγορου πλουτισμού. Είναι τέτοια η διαγραφόμενη ειρωνεία που θα τη λάτρευε κάθε σεναριογράφος, πόσο μάλλον ο Σόρκιν που προτιμά να εμπνέεται απ’ τον κόσμο της πολιτικής. Κι έτσι, γεννήθηκε η πρώτη ταινία για το Facebook.

Το δίκτυο που τα μέλη του λατρεύουν να μισούν
Από το 2004 μέχρι σήμερα πέρασαν μόλις 6 χρόνια, όμως, όπως είναι αναμενόμενο για κάθε τι που έχει σχέση με software, η λειτουργία του δημοφιλέστερου ηλεκτρονικού κοινωνικού δικτύου έχει αναθεωρηθεί και υποστεί βελτιώσεις ή μικροαλλαγές αρκετές φορές, χωρίς ποτέ ν’ αποφύγει τη μαζική δυσαρέσκεια των χρηστών του (για τις αλλαγές π.χ. στο interface) και τις επιθέσεις από ομάδες περιφρούρησης της ιντερνετικής τάξης (για την απρεπή δραστηριότητα μερίδας χρηστών).

Η αλήθεια είναι ότι το Facebook έχει ακόμη πολλά προβλήματα λειτουργικότητας, έστω κι αν είναι αρκετά σταθερό κι ελεγχόμενο από κάθε πάντα, τα οποία μόνο μεγαλώνουν, όσο το υπόλοιπο ίντερνετ εξελίσσεται και δημιουργεί νέους πόλους έλξης για τους απανταχού χρήστες. Επιπλέον, δεν μπορεί ν’ αστυνομεύει επαρκώς τον κάθε μισαλλόδοξο, άρρωστο, μισάνθρωπο ή απλά χιουμορίστα που κυκλοφορεί στο αχανές τοπίο του κι ούτε μπορεί να σβήνει λογαριασμούς με βάση ανώνυμες καταγγελίες (κάτι που μοιάζει πολύ εύκολο). Τελευταία δε, παρατηρείται και μεγάλη εισροή σπαμ, κάτι που μαρτυρά σοβαρά ζητήματα ασφάλειας.

Πιο σημαντικό απ’ ολ’ αυτά, όμως, φαίνεται ότι είναι το ζήτημα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων έναντι της βάσιμης υποψίας ότι το Facebook τα οικειοποιείται πλαγίως για να τα διακινεί όπως θέλει στην αγορά της online διαφήμισης. Χρήστες, οργανισμοί και ειδικοί “την έχουν πέσει” κατά καιρούς στην εταιρεία, η οποία μετά από διάφορα μπρος-πίσω σε ρυθμίσεις ιδιωτικότητας και στο αντίστοιχο “σεντόνι” που αποδέχεσαι όταν εγγράφεσαι στο site (σύμφωνα με τη Wikipedia είναι πλέον μεγαλύτερο απ’ το Σύνταγμα των ΗΠΑ), δεν κατάφερε να αντιδράσει ικανοποιητικά. Νομίζω, πάντως, πως το θέμα αυτό θα συνεχίσει να υφίσταται ότι αλλαγές κι αν κάνει ο Ζάκερμπεργκ και οι φωστήρες του, αφού το όραμά του ήταν, είναι και θα παραμείνει μια εταιρεία κερδοσκοπικού χαρακτήρα κι όποιος το χωνέψει αυτό, όπως και το ότι το Facebook δεν ανήκει στο λαό του, θα φιλτράρει ανάλογα τις επιλογές του και θα κοιμάται πολύ πιο ήσυχος τα βράδια.

Φυσικά, ολ’ αυτά είναι ψιλά γράματα κι έτσι οι χρήστες θα συνεχίσουν να μοιράζονται κατά εκατομμύρια τα προσωπικά τους δεδομένα online στο πιο δημοφιλές κοινωνικό δίκτυο μέχρι σήμερα και θα συνεχίσουν να γκρινιάζουν για την πιθανή κατάχρησή τους απ’ αυτό. Φαίνεται ότι ο Ζάκερμπεργκ κατάφερε να κάνει μισό δις ανθρώπους, όχι μόνο να γραφτούν, αλλά να πιστέψουν στο υποτιθέμενο όραμά του και να το χρηματοδοτήσουν έμμεσα με την παρουσία τους. Βρε, μήπως πρέπει να γίνει πολιτικός; Υπομονή, είναι μόλις 26 ετών.

Τα βιβλία που άνοιξαν το δρόμο
Ο Μπεν Μέζρικ είναι ένας απόφοιτος του Χάρβαρντ που κάνει καριέρα ως συγγραφέας μυθιστορημάτων που βασίζονται σε αληθινά γεγονότα. Τα γεγονότα αυτά, συνήθως, αναφέρονται σε νεαρούς απόφοιτους ελιτίστικων πανεπιστημίων και τις προσπάθειές τους να μπουν στο σύστημα και να το χρησιμοποιήσουν υπέρ τους, με στόχο τον γρήγορο πλουτισμό, τη δόξα και την αδρεναλίνη της εκτόξευσης σε θέση ισχύος απέναντι στο “κατεστημένο”. Η ιστορία του Facebook δε θα μπορούσε να του ξεφύγει κι έτσι, το 2009, έγραψε το “The Accidental Billionaires: The Founding Of Facebook, A Tale of Sex, Money, Genius, and Betrayal” βασισμένο κυρίως στις μαρτυρίες του Εντουάρντο Σαβερίν, του ανθρώπου και “φίλου” που χρηματοδότησε τις πρώτες προσπάθειες του Ζάκερμπεργκ μέχρι που έμεινε στην απέξω. “Accidental”; “Sex”; “Money”; “Genius”; “Betrayal”;

Σύμφωνα με το σχετικό άρθρο του London review of Books, “Αν πιστέψουμε τον Μπεν Μέζρικ, κανείς από τους ανθρώπους που εμπλέκονται στη γέννηση του Facebook δε σκόπευε να φέρει όλες αυτές τις ριζικές αλλαγές (στον τρόπο που κινούμαστε, δρούμε και κοινωνικοποιούμαστε εντός του ίντερνετ): το μόνο που ήθελαν κι είχαν στο μυαλό τους ήταν το χρήμα και το σεξ.” Με λίγα λόγια, η προσέγγιση του Μέζρικ σε μια αληθινή ιστορία καθορίζεται από τα κλισέ που κάνουν μια τέτοια αφήγηση αρκετά απλή και σκανδαλιστική (χρήμα και καινοτομία δεν πάνε μαζί χωρίς κάποιο ηθικό δίδαγμα), ώστε να γίνει μπεστ-σέλερ και να επιβεβαιώσει τις προκαταλήψεις του μέσου αναγνώστη για όσους γεννήθηκαν προνομιούχοι, πήγαν σε προνομιούχα σχολεία και κολύμπησαν στο χρήμα στην πρώτη κιόλας επιχειρηματική τους δράση. Μήπως δεν γκαρίζουν ολ’ αυτά απ’ τον τίτλο κιόλας;

Τον περασμένο Ιούνιο, ένα άλλο βιβλίο έκανε την εμφάνισή του, αυτή τη φορά με τις ευλογίες και τη συνεργασία του Μαρκ Ζούκερμπεργκ. Γραμμένο σχολαστικά, ως δημοσιογραφική έρευνα κι όχι ως πιθανό μπεστ-σέλερ, από τον δημοσιογράφο Ντέιβιντ Κερκπάτρικ, το "The Facebook Effect: The Inside Story of the Company that is Connecting the World" είναι αυτό που λέει ο τίτλος, η ιστορία από μέσα και από την οπτική του ιδρυτή και παντοκράτορα του τοπ σημερινού κοινωνικού δικτύου.



Σύμφωνα με το προαναφερθέν άρθρο του NY Magazine περί του “The Social Network”, η συμβουλευτική παρουσία του Κερκπάτρικ ζητήθηκε απ’ τους δημιουργούς της ταινίας, αλλά οι ιθύνοντες του Facebook τον απέτρεψαν, αν ήθελε να συνεχιστεί ομαλά η συνεργασία τους για το βιβλίο του. Μάλλον ήξεραν τι έκαναν. Εκείνος, φυσικά, δε διακινδύνεψε τη δουλειά του για να δώσει έξτρα κύρος και να “σώσει” τη δουλειά του μυθοπλάστη (με την επαγγελματική έννοια) Άαρον Σόρκιν, ο οποίος, ομολογουμένως (η σχετική κόντρα του με τον Φίντσερ αναφέρεται και στο άρθρο του NY Magazine), ποτέ του δεν είχε ως προτεραιότητα την αλήθεια όσο την αληθοφάνεια.

Η ταινία που δε θα μας μάθει τίποτα
Δεν έχω δει ακόμη την ταινία του Φίντσερ, ούτε πιστεύω ότι οποιοδήποτε έργο δημιουργικής φαντασίας οφείλει να μένει πιστό σε γεγονότα που, ούτως ή άλλως, δεν είναι ξεκάθαρο το πώς διαδραματίστηκαν ακριβώς. Όμως το “The Social Network” είναι μια ταινία, όχι για κάποια ιστορία που ο χρόνος άφησε πίσω κι οι περί αυτής μνήμες είναι θολές, αλλά για μια ιστορία που ακόμη γράφεται κι οι πρωταγωνιστές της δεν έχουν αποσυρθεί απ’ το προσκήνιο. Και, όπως διαβάζουμε στο άρθρο του Καθηγητή Νομικής στο Χάρβαρντ, Λόρενς Λέσιγκ, για το New Republic η ιστορία αυτή σχετίζεται περισσότερο με το νέο τρόπο που συμβαίνουν τα πράγματα παρά με τον παλιό που ιντριγκάρει τον Μέζρικ, τον Σόρκιν και τον Φίντσερ. Κι ας μη διεκδικεί κάποιες ιδιαίτερες ρίζες στην αντικειμενική αλήθεια, παραμένει μια (επι;)κριτική ματιά σε έναν κόσμο με πρωτόγνωρες ιδιαιτερότητες και επίκαιρα προβλήματα (π.χ. η κυριότητα μιας ιδέας), μέσα από ένα πρίσμα παλιομοδίτικο και σκανδαλοθηρικό.



Άσχετα όμως μ’ ολ’ αυτά, ο ακτιβιστής των ψηφιακών δικαιωμάτων (βλέπε Creative Commons) Λέσιγκ εστιάζει στην έλλειψη διορατικότητας απ’ τους δημιουργούς, οι οποίοι δεν αντιλήφθηκαν ή δεν τους αγγίζει αυτό που διατρέχει όλη την υπόθεση Επιχείρηση Facebook: το πώς η πλατφόρμα που λέγεται ίντερνετ επιτρέπει σε οποιονδήποτε με μια καλή ιδέα, να την εφαρμόσει και να πετύχει χωρίς να δώσει λόγο (ή κεφάλαια) σε κανέναν μεσάζοντα ή προνομιούχο συμφοιτητή.

“Πάντα πίστευα (αφελώς, απ’ ότι αποδείχτηκε) ότι αυτό το σημαντικό ζήτημα θα ήταν προφανές σε έναν κινηματογραφιστή, μιας και κανένα πεδίο καινοτομίας δεν έχει βασανιστεί περισσότερο απ’ τις κρίσεις ηλίθιων μεσαζόντων. [...] Πίστεψα ότι ένας δημιουργός θα καταλάβαινε την ηθική της δημιουργικότητας μέσα στο ίντερνετ, όπου κάποιος μιλά απευθείας στο κοινό κι εκείνο του απαντά άμεσα. [...] Πράγματι, νόμιζα ότι από κάθε άλλον (ως φαν του “West Wing” που είμαι), ο Σόρκιν θα έπιανε το νόημα. Αλλά δεν το έπιασε. Η ταινία του δεν το δείχνει πουθενά. Είναι αξιόλογη, αλλά δεν μαρτυρά ούτε μυρωδιά γύρω απ’ τη σημασία της πιο ιστορικής κοινωνικοοικονομικής πλατφόρμας, ιδανικής για την εξάπλωση κάθε είδους καινοτομίας.”

Ad(d) Me As a Friend
Καλά το καταλάβατε. Δεν έχω προσωπικό λογαριασμό Facebook, το χρησιμοποιώ όμως για επαγγελματικούς λόγους, διατηρώντας έναν λογαριασμό για το pdf περιοδικό μου. Έτσι μπορώ να βλέπω τις φωτογραφίες σας απ’ το σουκού στην Αράχωβα και ποια ταινία του Στίβεν Σιγκάλ προτιμάτε μετά το σεξ, χωρίς εσείς να ξέρετε τίποτα για μένα.

Κάποια στιγμή, βέβαια, το παραγλέντησα με τις αιτήσεις φίλων κι αυτομάτως (για τη δική σας προστασία από ενοχλητικούς κρυφο-facebook-άκηδες σαν κι εμένα) το κοινωνικό δίκτυο απενεργοποίησε το λογαριασμό μου. Χωρίς να χάσω στιγμή, είπα να δοκιμάσω την τύχη μου ως χρήστης-πελάτης και να εξηγήσω, μέσω e-mail, τους λόγους που κάτι τέτοιο με αδικεί. Δεν περίμενα πολλά και μετά από ένα μήνα περίπου είχα ήδη ανοίξει νέο λογαριασμό που πλέον διαχειριζόμουν με σύνεση.

Τότε, όμως, ήρθε η απάντηση από μια ευγενική κοπέλα στην εξυπηρέτηση χρηστών, η οποία μου ανακοίνωσε ότι, μετά από εξέταση της εξήγησής μου, ο λογαριασμός μου επανενεργοποιείται και μου εξήγησε με τη σειρά της ότι, για την προώθηση των επαγγελματικών μου δραστηριοτήτων, θα ήταν πιο σωστό και θεμιτό (μέσα στο πλαίσιο των κανόνων λειτουργίας) να χρησιμοποιώ το αντίστοιχο Page, που υπάρχει γι’ αυτό το λόγο. Όχι ότι δεν το ήξερα, αλλά είναι το ίντερνετ και έκανα ότι με βόλευε. Παρ’ ολ’ αυτά, συνεννοήθηκα μ’ αυτήν την απρόσωπη καταπιεστική ψηφιακή οντότητα και η δουλειά μου έγινε και μάλιστα πιο αποτελεσματικά από πριν.

Θέλω να πω, ότι το Facebook είναι ένα εργαλείο που η χρήση και η αποτελεσματικότητά του δε μπορεί να μην καθορίζεται κι απ’ τη φύση της πλατφόρμας μέσα στην οποία λειτουργεί και λειτουργούμε. Υπάρχουν κανόνες και όροι, οι οποίοι δεν αποτελούν το Σύνταγμα των ΗΠΑ, είναι μοιραία ατελείς και χρήζουν διαρκούς κριτικής και βελτίωσης. Η εν λόγω πλατφόρμα, λοιπόν, η οποία επιτρέπει κάτι τέτοιο να γίνεται με τόσο άμεσο τρόπο κινδυνεύει περισσότερο από εξωτερικούς παράγοντες που επιθυμούν να αναθεωρήσουν τη φύση της παρά από εσωτερικούς (όπως το Facebook) που επηρεάζονται εύκολα απ’ τη φύση του μέσου και της σχέσης με τους χρήστες του.

Όσο για την ταινία του Φίντσερ και του Σόρκιν, ελπίζω η φανταστική τους ιστορία να είναι διασκεδαστική, καλογραμμένη και ενδιαφέρουσα, όσο και η πραγματική.