Social networks: Πώς αλλάζουν τις σχέσεις των ανθρώπων;

της 'Ελενας Μπούλια

ΜΙΝΙ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ: Γράψτε τη δική σας άποψη στα σχόλια που ακολουθούν αυτό το άρθρο και μπείτε στην κλήρωση για να κερδίσετε προσκλήσεις για τη θεατρική παράσταση στις 11/11 «Βότσαλο στη λίμνη» που ανεβαίνει στο Θέατρο Γκλόρια. Πόσο άλλαξε το FB τη ζωή σας; (Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού θα δημοσιοποιηθούν στα comments του άρθρου, το μεσημέρι της 4ης Νοεμβρίου).

Ο «ιός της ευτυχίας» μεταδίδεται μέσω των κοινωνικών δικτύων μας είπε ο δρ. Νικόλας Χρηστάκης πριν μερικούς μήνες, όταν ήρθε στην Ελλάδα για να παρουσιάσει το σχετικό βιβλίο του «Συνδεδεμένοι». Στην πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε (την οποία μπορείτε να δείτε εδώ) τονίζει μεταξύ άλλων την εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων και το πώς αυτά διαμορφώνουν -άμεσα και έμμεσα- την ζωή μας, αλλά και την ζωή των γύρω μας. Η δύναμη αυτή, ωστόσο, αν δει κανείς το θέμα σφαιρικά, δε μπορεί παρά να έχει και κάποιες -φαινομενικά- αρνητικές επιπτώσεις. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει και το teaser της ταινίας «The Social Network»: Όταν θέλεις να κάνεις 500 εκατομμύρια φίλους, σίγουρα θα κάνεις και λίγους εχθρούς.

Χωρίς να υπονοούμε ότι όλοι διαθέτουμε κοινωνικά δίκτυα, τα οποία επεκτείνονται σε εκατομμύρια ανθρώπους, ένα λάθος κλικ στο Facebook ή μία παρεξηγήσιμη ατάκα στο Twitter είναι πάντως αρκετά για να εγείρουν την «κοινωνική κατακραυγή» φίλων και γνωστών, οι οποίοι αποτελούν το προσωπικό μας social network. Και κάτι τέτοιο μπορεί, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, να επηρεάσει αρνητικά την ψυχολογία και την ζωή μας.

Τα κοινωνικά δίκτυα σήμερα
Αν και η φράση «social networking» αναφέρεται σήμερα κυρίως στο Facebook και στο Twitter, στην πραγματικότητα έχει πολύ ευρύτερη έννοια, η οποία περιλαμβάνει κάθε μορφή συσχετισμού μας με άλλους ανθρώπους, σε φυσικό-πραγματικό (όχι μόνο εικονικό-ηλεκτρονικό) επίπεδο. Τα δύο αυτά επίπεδα σχέσεων, όπως σχετικά αναφέρει ο καθηγητής Ψυχολογίας του Goldsmiths University of London, Tomas Chamorro-Premuzic, έχουν φτάσει σήμερα να συνδέονται ως εξής:

Τα δημοφιλή άτομα -αυτά με τα ευρεία και σημαντικά δίκτυα γνωριμιών- έχουν διασυνδέσεις τόσο στον πραγματικό όσο και στον εικονικό κόσμο και έτσι ο αριθμός των ατόμων με τα οποία συναναστρέφονται στον πραγματικό κόσμο, συνδέεται αναλογικά με τον αριθμό των «εικονικών» γνωριμιών του.

Τα λιγότερο δημοφιλή άτομα στον πραγματικό κόσμο, πιθανώς «αποζημιώνουν» αυτή την ατυχία τους με το να υπερ-επιδίδονται σε εικονικές γνωριμίες (και να περνούν περισσότερο χρόνο της ζωής τους με αυτές, παρά επικοινωνώντας στον πραγματικό κόσμο).

Ποιος είμαι εγώ – ποιος είσαι εσύ;
Πώς ξεχωρίζουν οι δύο αυτές ομάδες ατόμων μεταξύ τους; «Έχετε γνωρίσει κάποιον με περισσότερους από 1.000 φίλους στο Facebook;», λέει ο δρ. Chamorro-Premuzic. «Εγώ έχω γνωρίσει και είναι ένα πολύ διαφορετικό άτομο από κάποιον που, παρόλο που δεν έχει καν λογαριασμό στο Facebook, είναι ιδιαίτερα κοινωνικός και με πολλές γνωριμίες». Η διαφορά έγκειται στην ποσότητα και ποιότητα των σχέσεων των μεν και των δε, ανάλογα με την προσωπικότητά τους και τρία βασικά στοιχεία της:

Εξωστρέφεια: Η τάση να είναι κανείς κοινωνικά δεσπόζων, αρχηγικός, να ασκεί επιρροή στους άλλους, να είναι δραστήριος και θετικός.
Συναισθηματική Νοημοσύνη: Αναφέρεται στην ικανότητά μας να αναγνωρίζουμε και να διαχειριζόμαστε τις συναισθηματικές καταστάσεις που βιώνουμε οι ίδιοι ή άλλοι γύρω μας.
Μακιαβελισμός: Λιγότερο μελετημένη και αρκετά διφορούμενη έννοια, η οποία σχετίζεται με την χρήση ανήθικων μέσων για την επίτευξη προσωπικών στόχων.

Τα τρία αυτά στοιχεία της προσωπικότητας του καθενός μας, σύμφωνα πάντα με τον δρ. Chamorro-Premuzic, συμπίπτουν και επηρεάζουν τα φυσικά και εικονικά κοινωνικά μας δίκτυα. Ενδιαφέρον δε δημιουργεί το στοιχείο του Μακιαβελισμού, καθώς είναι αυτό που προσελκύει τις πιο «ανούσιες» ή «αδύναμες» σχέσεις –«φίλους» δηλαδή, τους οποίους κάνουμε με σκοπό να κερδίσουμε κάτι, σε επαγγελματικό ή προσωπικό επίπεδο, σε αντίθεση με αυτό της Συναισθηματικής Νοημοσύνης, το οποίο επικεντρώνεται στην διατήρηση των «γνήσιων», ουσιαστικών δεσμών μας.

Καταμετρώντας κανείς πόσους ουσιαστικούς και ανούσιους φίλους έχει στο -φυσικό και εικονικό- κοινωνικό του δίκτυο μπορεί να αποτελέσει κριτήριο του κατά πόσο το δίκτυο αυτό μπορεί να επηρεάσει την ψυχολογία του. Με ποιον τρόπο; Το έχουμε πει και στο παρελθόν (Τα μυστικά της ευτυχισμένης ζωής): Η ευτυχία βρίσκεται στους πραγματικούς φίλους και την οικογένεια.

«Τα 'φτιαξε ο Μηνάς με την Ανέτα που τα 'χε με το Δήμο τον τρελό»
Τον Μάρτιο του 2009 ο Μπράιαν Λιούις δολοφόνησε άγρια την σύντροφό του, μητέρα τεσσάρων παιδιών, επειδή άλλαξε το status της στο Facebook από «married» σε «single». Το ζευγάρι δεν είχε ποτέ παντρευτεί και ο δράστης, όπως παραδέχθηκε μετά την σύλληψή του, φοβήθηκε ότι η σύντροφός του έκανε αυτή την αλλαγή για να επεκτείνει τις γνωριμίες της. Τον Ιανουάριο του 2010 το έτερο δημοφιλές social network Twitter αποτέλεσε πολύτιμη πηγή αποδεικτικών στοιχείων για τον φόνο νεαρού, ο οποίος διαπράχθηκε αφού ο δολοφόνος τον είχε πολλές φορές απειλήσει με posts για την ζωή του (θυμηθείτε την ιστορία εδώ).

Θα γινόντουσαν άραγε αυτοί οι φόνοι αν δεν υπήρχαν τα συγκεκριμένα μέσα; Πιθανότατα ναι. Και θα ήταν μάλλον αφελές να δαιμονοποιούμε την τεχνολογική-κοινωνική εξέλιξη των εικονικών αυτών δικτύων, τα οποία είτε μας αρέσει είτε όχι αποτελούν πλέον φυσική συνέχεια των δομών που συγκροτούν την κοινωνία. Η πιθανή «απειλή» για την ψυχολογία των μελών αυτών των δικτύων -όχι μικρότερη από ό,τι στις πραγματικές σχέσεις- έγκειται στο πόσο «ανοιχτός» είναι κάποιος όταν καλείται να παρουσιάσει τα προσωπικά του στοιχεία σε έναν νέο, άγνωστο εν πολλοίς, ιστό (web).

Το Facebook, για παράδειγμα, μας καλεί να δημοσιοποιήσουμε τις πολιτικές και θρησκευτικές μας πεποιθήσεις, τις σεξουαλικές μας προτιμήσεις, φωτογραφίες δικές μας και φίλων μας –αν θέλουμε φυσικά, αλλά πόσο υποψιασμένος μπορεί να είναι κανείς απέναντι σε κάτι νέο, μεγάλο και τόσο μα τόσο δημοφιλές; Οι πιο επιφυλακτικοί επιλέγουν να παρουσιάσουν ένα ψεύτικο προφίλ με πλαστά στοιχεία, το οποίο θα μπορούσε υπό συνθήκες να δημιουργήσει απρόβλεπτα προβλήματα. Κάποιοι, πάλι, δημιουργούν ένα προφίλ με ελάχιστα προσωπικά δεδομένα, το οποίο διατρέχει τον «κίνδυνο» να μην προσελκύσει πολλούς φίλους, άρα… ποιο το νόημα; Το χειρότερο, όμως, σχετικά με όλα αυτά δεν είναι η υπερ-προβολή των προσωπικών απορρήτων, αλλά ο κίνδυνος του εγκλωβισμού σε μία εικονική κοινότητα, στην οποία πιθανώς το άτομο δεν θέλει πια να συμμετέχει.

Αξίζει, βέβαια, εδώ να αναφερθούμε στην έρευνα που δημοσίευσε το περασμένο Δεκέμβριο ο καθηγητής ψυχολογίας Sam Gosling από το Πανεπιστήμιο του Τέξας, σύμφωνα με την οποία καταρρίπτεται η όποια υπόθεση ότι μέσω του εικονικού τους προφίλ οι άνθρωποι προβάλλουν μία βελτιωμένη εικόνα του εαυτού τους. «Αντίθετα, η έρευνά μας έδειξε ότι τα μέλη των social network sites αποκαλύπτουν ακριβείς πληροφορίες για τον εαυτό τους –π.χ. ηλικία ή φωτογραφίες. Αυτό δείχνει πως τα μέσα αυτά λειτουργούν στην πραγματικότητα όπως κάθε άλλο μέσο κοινωνικής δικτύωσης, όπως π.χ. το τηλέφωνο», λέει ο καθηγητής.

Λένε, μάλιστα, τα μέλη του Facebook ή του Twitter τόσες αλήθειες για προσωπικά τους θέματα, σε βαθμό που ξεπερνά πολλές φορές τα πλαίσια της αιδούς. Πολλές φορές, για παράδειγμα, ερχόμαστε σε αμηχανία όταν βλέπουμε αναρτημένα posts στα οποία αναφέρονται προσωπικές στιγμές κάποιου «φίλου» μας από τον ίδιο ή κάποιον άλλον, για τις οποίες πιθανώς δεν θα είχαμε ιδέα αν δεν υπήρχε το Διαδίκτυο. «Τι απέγινε στην αιδώ;» αναρωτιούνται κάποιοι ψυχολόγοι όπως η Εlizabeth Bernstein , οι οποίοι επιδιώκουν να εξηγήσουν τον θάνατό της ως «αναισθητοποίηση» σφυρηλατημένη καταρχήν από την reality tv και κατά δεύτερον από τα social networks, μεταξύ των οποίων και το You Tube, στο οποίο παρακολουθούμε συνέχεια ανθρώπους να γελοιοποιούνται και να έρχονται σε δύσκολη θέση. Κάπως έτσι αρχίζουμε και εμείς να ντρεπόμαστε όλο και λιγότερο για αυτά που κάνουμε ή που πιστεύουμε ή που νιώθουμε και θεωρούμε την προβολή τους σε όλους ως τον καλύτερο τρόπο να ξεπεράσουμε αυτή την ντροπή.

Η κοινωνία μας, όμως, είναι έτσι φτιαγμένη ώστε να διατηρεί, ακόμα και σήμερα, ορισμένους άγραφους κανόνες σχετικά με το τι είναι «πρέπον» και τι όχι. Αμελώντας αυτούς τους κανόνες ρισκάρουμε όχι μόνο να εξευτελιστούμε εμείς οι ίδιοι αλλά άθελά μας να ρεζιλέψουμε και άλλα άτομα που σχετίζονται μαζί μας. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε δυνητικά να κοστίσει το κοινωνικό μας status, τις σχέσεις μας με τους άλλους, ακόμα και την εργασία μας. Πόσο συνειδητοποιημένοι είμαστε, λοιπόν, όταν δημοσιοποιούμε ιδιαίτερα προσωπικές καταστάσεις; Πόσο αψηφούμε τον κίνδυνο της κοινωνικής κατακραυγής;

Εν τέλει, η επιστημονική κοινότητα συμφωνεί πως είναι πολύ νωρίς ακόμα για να μελετηθεί η πραγματική επίδραση των ψηφιακών κοινωνικών δικτύων στην ψυχολογία του ανθρώπου. Αποτελούν, όμως, ιδανικό πεδίο έρευνας καθώς λειτουργούν σαν πιστά αντίγραφα της κοινωνίας. Επιπλέον, επιτρέπουν στους χρήστες τους, χάρη στην ανωνυμία που δυνητικά τους παρέχουν, να εκφράζονται διαφορετικά από ό,τι στην πραγματικότητα. Πιθανώς πιο ελεύθερα. Ακόμα κι αν τα άτομα αυτά ψεύδονται, αυτό αποτελεί ένα ακόμα στοιχείο άξιο μελέτης για τους ψυχολόγους.

ΜΙΝΙ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ: Γράψτε τη δική σας άποψη στα σχόλια που ακολουθούν αυτό το άρθρο και μπείτε στην κλήρωση για να κερδίσετε προσκλήσεις για τη θεατρική παράσταση στις 11/11 «Βότσαλο στη λίμνη» που ανεβαίνει στο Θέατρο Γκλόρια. Πόσο άλλαξε το FB τη ζωή σας; (Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού θα δημοσιοποιηθούν στα comments του άρθρου, το μεσημέρι της 4ης Νοεμβρίου).