"Ελένη" του Ευριπίδη από το ΚΘΒΕ στο Θέατρο Βράχων

Η παράσταση που καταδεικνύει τη ματαιότητα του πολέμου, αφού τόσο για τους νικητές όσο και για τους νικημένους οι συνέπειές του διαχρονικά είναι εξίσου ολέθριες, κατεβαίνει τον Αύγουστο στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου ενώ θα παρουσιαστεί τόσο στο Θέατρο Δάσους στο πλαίσιο του 7ου Φεστιβάλ του όσο και σε άλλες σημαντικές διοργανώσεις πολιτισμού της χώρας μας.

Ταξίδι και φυγή, ένα αέναο ερωτηματικό, ένα αίνιγμα άλυτο ακόμη και για την Σφίγγα, μεταξύ αίσθησης και παραίσθησης και ατέλειωτων μαχών σώμα με σώμα στην οριογραμμή ενός και μόνο βλέμματος… Της δισυπόστατης πολυθρύλητης Ελένης, συμβόλου πάθους και πόθου, των αφορμών για την αιτία, των διαδράσεων ανάμεσα σε είναι και σε φαίνεσθαι, της πολύχρονης κατακραυγής, της καιροφύλακτης αξιοπρέπειας, της σθεναρής αντίστασης σε κελεύσματα απατηλής ευκολίας, της αναζήτησης ομιχλοσκόνιστου μισεμού και κραταιάς παλινόστησης.

ΥΠΟΘΕΣΗ

Ο Ηρόδοτος, ιστορώντας τα σχετικά με την Ελένη, ισχυρίζεται ότι πήγε όντως στην Τροία και ότι το ίδιο λέει και ο Όμηρος, ο οποίος στην Οδύσσεια παρουσιάζει την Ελένη να προσφέρει στον Τηλέμαχο το φάρμακο της λησμονιάς· της το είχε δώσει η Πολύδαμνα,  γυναίκα του Θόωνα, όχι πάντως στις συνθήκες που αναφέρει ο Ευριπίδης.

Ο Ηρόδοτος και ο Όμηρος ισχυρίζονται πως μετά την άλωση της Τροίας η Ελένη περιπλανήθηκε μαζί με τον Μενέλαο, κι όταν έφτασαν στην Αίγυπτο, προμηθεύτηκε το φάρμακο.

Ο Ευριπίδης, αντίθετα, διατείνεται πως η πραγματική Ελένη δεν πήγε ποτέ στην Τροία. Μόνο το είδωλό της πήγε εκεί. Γιατί την έκλεψε ο Ερμής, ακολουθώντας τη βούληση της Ήρας, και την παρέδωσε στον Πρωτέα, τον βασιλιά της Αιγύπτου, για να την προστατέψει.

Κι όταν πέθανε ο Πρωτέας, ο γιος του ο Θεοκλύμενος επιδίωξε να την παντρευτεί, η Ελένη όμως πήγε και στήθηκε ικέτισσα δίπλα στο μνήμα του Πρωτέα.

Εκεί τής παρουσιάζεται ο Μενέλαος, που είχε χάσει τα πλοία του στο πέλαγος και προσπαθούσε να σώσει τους λιγοστούς συντρόφους του, που τους είχε αφήσει κρυμμένους σε μια σπηλιά. Οι δυο τους συνεννοήθηκαν, μηχανορράφησαν και εξαπάτησαν τον Θεοκλύμενο.

Ανέβηκαν έπειτα σ’ ένα πλοίο, τάχα για να τελέσουν θυσία στη θάλασσα, στη μνήμη του Μενέλαου, κι έτσι σώθηκαν και επέστρεψαν στην πατρίδα τους.

Σκηνοθετικό Σημείωμα

«Ο 5ος αιώνας π.Χ. οσονούπω τελειώνει. Τελειώνει ο «χρυσούς αιών» του «κλεινού άστεως». Η Αθήνα ολοκληρώνει μια διαδρομή που την οδήγησε από τους ιδρυτικούς θριάμβους στον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα εναντίον των Περσών και την ακτινοβολία της εποχής του Περικλή στον Πελοποννησιακό πόλεμο, τον φονικό λοιμό και την καταστροφή στην Σικελία, προϊόν της γοητείας του Αλκιβιάδη.

Αυτές οι τρεις περίοδοι αντιστοιχούν στις ισάριθμες μορφές των μεγάλων τραγικών ποιητών. Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευρυπίδης. Αν ο πρώτος συμμετέχει και εμπνέεται από την πρώτη περίοδο, που εκτείνεται από την αίγλη των θριάμβων ως την εδραίωση του δημοκρατικού καθεστώτος ως πολιτειακής μορφής , ο δεύτερος συμπλέει με τον βηματισμό του Περικλή και τα ένδοξα έργα της εποχής του. Και ο τρίτος; Ο Ευριπίδης; Αυτός είναι μάρτυρας και συνομιλητής ενός καιρού που βιώνει τη σχετικοποίηση όλων των αξιών. Αν θέλετε είναι ο τραγικός εταίρος της σοφιστικής επανάστασης.

Γράφει την «Ελένη», μια αντιτραγική τραγωδία, μια κωμικοτραγωδία αν προτιμάτε, την επαύριο της πανωλεθρίας στη Σικελία. Δεν είναι τυχαίο ότι λίγα χρόνια πριν ο Σικελός σοφιστής Γοργίας έχει αφήσει άναυδο το αθηναϊκό κοινό με το κείμενό του «Ελένης εγκώμιον». Είναι ο τρίτος και φαρμακερός μετά τον Στησίχορο και τον Ηρόδοτο, που τεκμηριώνει με τον τρόπο του, ότι οι Έλληνες, η ένωσή τους δηλαδή, γεννήθηκε από το είδωλο μιας γυναίκας· ότι  οι Έλληνες ενώθηκαν χάρη «σ’ ένα πουκάμισο αδειανό» που λέει ο σύγχρονός μας ποιητής , σε «μιαν Ελένη».


«Στην Τροία δεν πήγα εγώ, μόνο το όνομά μου», λέει η Ελένη. Όλοι οι πόλεμοι χρειάζονται τον εξωραϊσμό ενός προσχήματος για να πυροδοτηθούν. Είτε το επίδικο αντικείμενο λέγεται Τροία, είτε Σικελία,  η κατακτητική μηχανή χρειάζεται πάντα «ένα πουκάμισο αδειανό», «μιαν Ελένη» για να πάρει μπρος, ένα όνομα που βαφτίζεται κίνητρο. Τα  αποτελέσματα είναι αναπόφευκτα κωμικοτραγικά.

 

Ελένη, λοιπόν. Άλλη μία. Μετά τη μία και μοναδική που μας χαρίζει ο Όμηρος. Για να’ ρθουν μετά οι άλλες, των προαναφερθέντων ποιητών, ιστορικών και ρητόρων αλλά και μεταγενέστερων όπως π.χ ο Ισοκράτης, ο Ρονσάρ, ο Γκαίτε, ο Όφενμπαχ, ο Ζιροντού, ο Ρίτσος και άλλοι, και άλλοι, ων ουκ έστιν αριθμός. Και έπεται συνέχεια.»

Βασίλης Παπαβασιλείου