"Ο υπάλληλος από την Ινδία": Μάταιο κυνήγι "καθαρής" ζωής

του Χρήστου Ζαρίφη

Τα αποκαλούμενα «μαθηματικά μυθιστορήματα» έχουν γνωρίσει ευρύτατη αποδοχή στην Ελλάδα, ήδη από τη δεκαετία του 1990. Πολλά και καλά έργα έχουν μεταφραστεί, ενώ αντίστοιχα πολλές και καλές οι απόπειρες από Έλληνες συγγραφείς (Απόστολος Δοξιάδης και Τεύκρος Μιχαηλίδης οι επιφανέστεροι). Όμως, στην περίπτωση του βιβλίου του David Leavitt, «Ο υπάλληλος από την Ινδία», το ερώτημα καταλήγει να είναι αν έχουμε ένα ακόμα (καλό) «μαθηματικό μυθιστόρημα» ή μια μαθηματική αφορμή για μυθιστόρημα…

Τον Ιανουάριο του 1913, ο κορυφαίος Βρετανός μαθηματικός και καθηγητής του Κέιμπριτζ, Γκ. Χ. Χάρντι, λαμβάνει μια ασυνήθιστη επιστολή. Αποστολέας ένας άγνωστός του Ινδός, ο Σρινιβάσα Ραμάνουτζαν, φτωχός ιδιωτικός υπάλληλος, ο οποίος ισχυρίζεται ότι, αν και αυτοδίδακτος, έχει λύσει ένα από σημαντικότερα μυστήρια των μαθηματικών, την Υπόθεση Ρίμαν.

Ο Χάρντι βρίσκει στοιχεία ιδιοφυΐας στα στοιχεία που παραθέτει ο Ραμάνουτζαν, εκτιμά ότι ο άγνωστος Ινδός είναι ακατέργαστο διαμάντι και αποφασίζει να τον φέρει με κάθε τρόπο στο Κέιμπριτζ, κάτι που καταφέρνει. Και απ’ το σημείο αυτό και μετά, αλλάζει η ζωή όλων: η σύντομη ζωή του Ραμάνουτζαν (πέθανε σε ηλικία 37 ετών), η διαύγεια και ο ανορθόδοξος τρόπος που αντιμετώπιζε τα μαθηματικά και τον κόσμο, δεν άφησαν ανεπηρέαστο κανέναν απ’ όσους συνάντησε.

Σε πρώτο επίπεδο, το βιβλίο αφορά τα μαθηματικά: η άγνωστη ιδιοφυΐα, ο Ραμάνουτζαν, έχει την τύχη να τον προσέξει ο καθιερωμένος καθηγητής, ο Χάρντι, και μαζί να βυθιστούν στη γοητεία ενός κλασικού μαθηματικού μυστήριου. Η φαντασία και ο οραματισμός της Ανατολής συναντούν τον αυστηρό ορθολογισμό και τη μεθοδικότητα της Δύσης (είναι χαρακτηριστικό ότι ο Χάρντι προσπαθεί μονίμως να διδάξει στον Ραμάνουτζαν την αξία της πλήρους και ακριβούς απόδειξης, ενώ ο Ραμάνουτζαν ισχυρίζεται ότι πολλές από τις εξισώσεις του τις υπαγορεύουν σ’ αυτόν ινδικές θεότητες). Αλλά συναντώνται γόνιμα, σ’ έναν κοινό τόπο, τα μαθηματικά, και μπορούν να δημιουργούν.

Όμως, αυτή η αντίθεση δεν είναι η μόνη στο βιβλίο. Ο Χάρντι (ως αφηγητής της ιστορίας του Ραμάνουτζαν) είναι παράλληλα και η χαρακτηριστική εκείνη φιγούρα που αναζητά στην τελειότητα (με την έννοια της «απόλυτης αισθητικής») των μαθηματικών αντιστοιχίες με τον πραγματικό κόσμο, αναζητά να εκφράσει αυτήν την τελειότητα και στην πραγματική ζωή. Αλλά ματαίως.

Πρώτα πρώτα, γιατί αναλαμβάνει την πρακτική φροντίδα του Ραμάνουτζαν. Και ύστερα (και κυρίως) γιατί οι άνθρωποι γύρω του έχουν τις δικές τους ζωές, τις δικές τους επιθυμίες, τα δικά τους ιδεώδη. Κι όχι μόνο ατομικά, αλλά και ως κόσμος, ως απτό σύμπαν. Το οποίο, ακόμα πιο τραγικά, ζει την περίοδο του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, που κάνει τον Χάρντι να αναρωτιέται «πώς είναι δυνατόν να είναι εχθρός μου ο Γερμανός μαθηματικός»…

Εδώ ίσως βρίσκεται η μεγάλη αρετή του βιβλίου: η αναπαράσταση μιας εποχής και ενός κόσμου που βρίσκεται στα όρια σε αντιδιαστολή με ανθρώπους που αναζητούν τάξη και ομορφιά. Από το γενικό επίπεδο (τον Μεγάλο Πόλεμο και τις επιπτώσεις του στην καθημερινή ζωή και στη σκέψη) έως τις προσωπικές ιστορίες (η πίστη, η συνέπεια, η σεξουαλικότητα, η φύση, οι φίλοι) η αντίθεση αυτή είναι πανταχού παρούσα.

Τελικά, το «Ο υπάλληλος από την Ινδία» (που σημειωτέον βασίζεται σε εμπεριστατωμένη ιστορική μελέτη) είναι μυθιστόρημα με μαθηματική αφορμή. Απλό αλλά διόλου απλοϊκό, συγκινητικό, ζωντανό από κάθε άποψη, μια εξαιρετική ιδέα με άριστη εκτέλεση. Και (απαραίτητη σημείωση) με μαθηματικά που δεν τρομάζουν τους μη μυημένους.

Το μόνο «ψεγάδι» του είναι υποθετικό: στο τέλος του ο γράφων μπήκε στον (μαθηματικό) πειρασμό να υποθέσει το αποτέλεσμα της ιδέας του βιβλίου στα χέρια του Τόμας Μαν λ.χ., με την έννοια του «περισσότερου βάθους». Και χάρηκε με την ιδέα ότι οι μαθηματικοί δεν θεωρούν τις υποθέσεις κακό πράγμα!

*David Leavitt, «Ο υπάλληλος από την Ινδία», εκδόσεις «Πόλις», σελίδες 660, τιμή 21,80 ευρώ