Jared Diamond: Η εξέλιξη του κόσμου σε δύο βιβλία

του Χρήστου Ζαρίφη

Οι υποθέσεις στην ιστορία («πώς θα ήμασταν σήμερα αν…», «τι θα γινόταν αν…») είναι η εύκολη παγίδα, αλλά και η… προφανής (και «αμαρτωλή» από επιστημονική άποψη) ευχαρίστηση κάθε ενασχολούμενου με αυτήν. Ο Jared Diamond αντιστρέφει αυτά τα υποθετικά ερωτήματα και θέτει ένα νέο: γιατί τα πράγματα δεν είχαν πολλές πιθανότητες να εξελιχθούν διαφορετικά απ’ ό,τι συνέβη;

Το αποτέλεσμα των αποριών και των μελετών του ήταν δύο εξαιρετικά (από κάθε άποψη) βιβλία, τα «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι – Οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών» (βραβεμένο με Pulitzer) και «Κατάρρευση – Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν», στα οποία εξετάζει την εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών από τη γένεσή τους μέχρι και σήμερα.

Παρότι τα βιβλία μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ιστορικά, ξεφεύγουν κατά πολύ απ’ αυτόν τον χαρακτηρισμό: ο Jared Diamond είναι καθηγητής γεωγραφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας (UCLA) και άρχισε την επιστημονική σταδιοδρομία του στη φυσιολογία, συνεχίζοντας κατόπιν στην εξελικτική βιολογία και τη βιογεωγραφία. Έτσι τα βιβλία του ουσιαστικά απεικονίζουν την πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών με κριτήρια νεοδαρβινικά: γιατί κάποιες κοινωνίες υπερίσχυσαν κάποιων άλλων και γατί κάποιες κοινωνίες κατέρρευσαν εν αντιθέσει με κάποιες άλλες, παρότι αντιμετώπιζαν τα ίδια προβλήματα.

Στο «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι» το βασικό ερώτημα είναι «γιατί οι Ισπανοί κατέκτησαν τους Ίνκας και όχι οι Ίνκας την Ισπανία;». Συνολικά, γιατί οι λαοί της Δυτικής Ευρώπης (και οι «απόγονοί» τους, Αμερικανοί) κυριάρχησαν πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά και γιατί δεν μπόρεσαν να το επιτύχουν αυτό λαοί και κοινωνίες με εξίσου ισχυρά εφόδια, όπως οι Κινέζοι.

Στο «Κατάρρευση» το βασικό ερώτημα είναι «γιατί οι κάτοικοι της Νήσου του Πάσχα εξαφανίστηκαν, ενώ η κοινωνία των Βίκινγκς της Ισλανδίας αντέχει μέχρι σήμερα παρότι αντιμετώπισε τα ίδια προβλήματα;». Συνολικά, γιατί ο κοινωνίες οδηγούνται σε διαφορετικές λύσεις στα ίδια προβλήματα και από τι εξαρτάται η επιτυχία τους (με όρους επιβίωσης).

Κοινό χαρακτηριστικό και των δύο βιβλίων είναι ότι αντλούν στοιχεία από ένα ευρύ φάσμα επιστημών, τα οποία ο συγγραφέας συνθέτει με μάλλον εντυπωσιακό τρόπο, καθώς μπορεί να ισορροπεί στο πλήθος των στοιχείων και να τεκμηριώνει τις απόψεις του με μεγάλη ποικιλία τεκμηρίων. Επίσης, ο συγγραφέας τονίζει ο ίδιος τα σημεία που χρειάζονται περαιτέρω διερεύνηση και στοιχειοθέτηση, ενώ δεν διστάζει να εξετάζει (και να απορρίπτει τεκμηριωμένα) απλοϊκές (κατά βάση ρατσιστικές) θεωρίες, παλαιότερες και σύγχρονες.

Κοινός τόπος και στα δύο βιβλία, ο καταλυτικός ρόλος που διαδραματίζει το φυσικό περιβάλλον και πώς ο άνθρωπος το χειρίζεται. Ειδικά στην «Κατάρρευση» ο συγγραφέας εντοπίζει ένα σταθερό και καταλυτικό μοτίβο καταστροφής, που ορίζεται καθαρά από το πώς ο άνθρωπος χειρίζεται τους φυσικούς πόρους ή αγνοεί τα «σημάδια» του περιβάλλοντος. Μάλιστα, προχωρά σε αντιστοίχιση με σύγχρονα προβλήματα (η μεταλλευτική βιομηχανία στη Μοντάνα των ΗΠΑ, οι καλλιέργειες στην Αυστραλία) για να καταδείξει ακόμα περισσότερο την «παλαιότητά» τους, αλλά και την «παλαιότητα» των λαθών που διαπράττει ο άνθρωπος. Στο «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι», το περιβάλλον είναι αυτό που διαμορφώνει σε καθοριστικό βαθμό τα «εφόδια» μιας κοινωνίας και διαγράφει το εύρος των προοπτικών της.

Και τα δύο βιβλία απευθύνονται εξίσου και στους ειδικούς, αλλά και στους απλούς αναγνώστες. Η γλώσσα του συγγραφέα είναι απλή, τα κεφάλαια είναι αυτοτελείς ενότητες απ’ τις οποίες σταδιακά προκύπτουν τα συμπεράσματα, τα στοιχεία είναι πολλά και κρατούν το ενδιαφέρον αμείωτο. Στα συν των βιβλίων (για τον Έλληνα αναγνώστη) οι αναφορές σε πολιτισμούς και λαούς για τους οποίους η βιβλιογραφία στα ελληνικά είναι ελάχιστη (λαοί του Ειρηνικού, ιθαγενείς της Αμερικής και της Αυστραλίας κ.ά.).

Σε κάθε περίπτωση, για όσους δεν φοβούνται τον… συνωστισμό στοιχείων και ιδεών, και τα δύο βιβλία θα προσφέρουν (πέρα από τις όποιες επιστημονικές ενστάσεις) πολλές καινούργιες γνώσεις και πολλή τροφή για σκέψη με τον πλέον ενδιαφέροντα τρόπο.

Jared Diamond, «Όπλα, μικρόβια και ατσάλι – Οι τύχες των ανθρώπινων κοινωνιών», εκδόσεις «Κάτοπτρο», σελίδες 576, τιμή 33 ευρώ / Jared Diamond, «Κατάρρευση – Πώς οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν», εκδόσεις «Κάτοπτρο», σελίδες 700, τιμή 38 ευρώ