Είναι η συμπρωτεύουσα ή μια μεγάλη επαρχιακή πόλη; Είναι μια ανοικτόμυαλη, ”ερωτική” πόλη ή το βασίλειο των εκκλησιαστικών και παραεκκλησιαστικών οργανώσεων;
Διακατέχεται από πνεύμα νεωτεριστικό και ριζοσπαστικό ή είναι το θερμοκήπιο για κάθε λογής λαϊκιστές πολιτικάντηδες; Τα ερωτήματα για τον χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης είναι (και θα είναι μάλλον) πολλά περισσότερα, όπως και οι πιθανές απαντήσεις. Αυτό που μένει άγνωστο, όμως, είναι η διαδρομή της στον χρόνο, σ’ αυτό που τη γέννησε και μετά θάφτηκε εντέχνως υπό το βάρος πολιτικών σκοπιμοτήτων και εθνικισμών.
Υπό αυτή την έννοια το βιβλίο του Mark Mazower, ”Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων – Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι 1430-1950” είναι πρωτίστως πολύτιμο, γιατί εξετάζει συνολικά την ιστορική πορεία της πόλης που έχει καταχωνιαστεί από το (επιμελώς προβεβλημένο σε αντιδιαστολή με τον αρχαιοελληνικό χαρακτήρα της πρωτεύουσας) βυζαντινό της παρελθόν.
Σε αντίθεση όμως με την Αθήνα, η οποία για αιώνες ήταν ένα ξεχασμένο αρβανιτοχώρι, η Θεσσαλονίκη από την εποχή της ίδρυσής της κατά κανόνα άκμαζε, και μάλιστα υπό συνθήκες διαφορετικές και μοναδικές, που κύριο χαρακτηριστικό τους είχαν την πολυπολιτισμικότητα.
Ο Mark Mazower (γνωστότατος στους εντρυφούντες την ελληνική ιστορία) καταπιάνεται μ’ αυτήν ακριβώς την ιστορική διαδρομή. Η αφήγηση ξεκινά με την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς Τούρκους, συνεχίζει με την πρώτη παρακμή της, την αναγέννησή της μετά τη μαζική εγκατάσταση εβραίων από την Ισπανία, την ανάδειξή της σε σημαντικό εμπορικό κέντρο με τη δραστηριοποίηση και των Ελλήνων, προχωρά στον ταραγμένο για την Οθωμανική αυτοκρατορία 19ο αιώνα, στις μέρες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και στη μεγάλη πυρκαγιά που κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης.
Τέλος, φτάνει στη μαζική εγκατάσταση Μικρασιατών προσφύγων, στον ανήσυχο λόγω ταξικών αγώνων Μεσοπόλεμο, στην εξολόθρευση της εβραϊκής κοινότητας από τους Ναζί και στις μέρες του εμφυλίου πολέμου.
Εκτός από πολύτιμο, το βιβλίο είναι και απολαυστικό. Η ικανότητα του συγγραφέα να αποδίδει ιστορικά γεγονότα μέσα από τη διαδοχή πηγών, μαρτυριών, γεγονότων (και ου μόνον), με εναλλασσόμενους αφηγηματικούς ρυθμούς και με άκρως υπαινικτικό λόγο απαντώνται σπάνια. Έτσι, το βιβλίο κάθε άλλο παρά έχει ακαδημαϊκό και διδακτικό χαρακτήρα, τον... φόβο και τον τρόμο δηλαδή των μη εξοικειωμένων με ιστορικά (και γενικώς επιστημονικά) αναγνώσματα.
Για τους εξοικειωμένους, η ευχαρίστηση είναι εξασφαλισμένη. Και για τους... ανήσυχους τα θέματα που προκύπτουν είναι (πάρα μα πάρα) πολλά...
Χρήστος Ζαρίφης
(Mark Mazower, ”Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων – Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι 1430-1950”, εκδόσεις ”Αλεξάνδρεια”, σελίδες 575, τιμή 36,58 ευρώ).
