Ο χαμένος πίνακας του Ιερώνυμου Μπος
Με αφορμή την επέτειο των 500 χρόνων από τον θάνατό του, ένας υπό αμφισβήτηση πίνακας του Ιερώνυμου Μπος βρίσκει τη θέση του στην αιωνιότητα.
του Γιάννη Ασδραχά
Ο Ολλανδός ζωγράφος, γεννημένος στο δείλι του μεσαίωνα, Ιερώνυμος Μπος (1450-1516) συνέδεσε με τον χρωστήρα του παγανιστικούς θρύλους και δοξασίες με τη θρησκευτική εικονογράφηση. Γενεσιουργός μίας πρωτόφαντης ζωγραφικής απόδοσης, ενός αχαλίνωτου σε μορφολογική πλαστικότητα κόσμου που πηγάζει στην άβυσσο του ασυνείδητου. Η ζωγραφική κληρονομιά του συνταίριαξε με την διαχρονική αντίληψη της φαντασίας. Απόδειξη το ότι σήμερα, μισή χιλιετία από τον θάνατο του, το έργο του εξακολουθεί να παρασύρει στο εσωτερικό του υπνωτιστικά τους θεατές.
Σε λίγες μέρες, για πρώτη φορά στην ιστορία, τριάντα έργα του Ιερώνυμου Μπος –τα περισσότερα που έχουν παρουσιαστεί ποτέ σε κοινή έκθεση– θα βρίσκονται στο μουσείο Noordbrabants της ολλανδικής πόλης όπου έζησε και δημιούργησε ο καλλιτέχνης το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, το Σέρτοχενμπος ή Ντεν Μπος.
Η αφορμή για την έκθεση - παγκόσμιο γεγονός είναι η συμπλήρωση 500 χρόνων από τον θάνατο του Ιερώνυμου Μπος. Μία επέτειο που τιμούν με την άμεση ανταπόκριση τους διεθνή μουσεία και σπουδαίες συλλογές από το Λονδίνο, το Παρίσι, τη Μαδρίτη και τη Νέα Υόρκη, τα οποία δάνεισαν τα έργα τους για την πραγματοποίηση της έκθεσης.
Δεν θα εστιάσουμε στα πασίγνωστα έργα του Μπος για τα οποία έχουν γραφτεί άπειρες εξονυχιστικές μελέτες, αλλά σε ένα σχέδιο άγνωστο ακόμα και στους γνώστες της «πινακοθήκης» του καλλιτέχνη, το οποίο μόλις πριν από μερικούς μήνες πιστοποιήθηκε ως έργο του: το Infernal Landscape (Καταχθόνιο τοπίο).
Πρόκειται για ένα κιτρινισμένο από το χρόνο χαρτί μεγάλων διαστάσεων στο οποίο είναι αποτυπωμένη με σκούρα καφέ μελάνη η απεικόνιση μίας κόλασης. Εντός του περιγράμματος υπάρχουν «παραρτήματα» της γης των καταραμένων στα οποία πρωταγωνιστούν απόκοσμα τέρατα και εκατοντάδες εξαϋλωμένες ανθρώπινες φιγούρες.
Στην οπτική περιήγησή του, ο παρατηρητής επικεντρώνει το βλέμμα του στο κεντρικό θέμα, ένα τέρας με διάπλαση και χαρακτηριστικά που μόνο ο Ιερώνυμος Μπος έχει την ικανότητα να υλοποιήσει. Το πλάσμα αλιεύει με ένα δίκτυ που κινεί ένας νερόμυλος, ένθετος στο στόμα του, ανθρώπινα σώματα- εγκλωβισμένες ψυχές που τους έμελε τα αέναο μαρτύριο. Στο κεφάλι του, αποστεωμένες μορφές κινούν ένα σχοινί που κρέμεται από τη γλώσσα μίας τεράστιας καμπάνας, της οποίας το εσωτερικό ρουφάει ανθρώπινα σώματα.
Σε ένα άλλο σημείο του έργου, γυμνοί άνθρωποι χειρίζονται τη λεπίδα ενός τεράστιου μαχαιριού προκειμένου να αποκεφαλίσουν ένα τέρας που το μεγαλύτερο μέρος του σώματος του βρίσκεται μέσα σε ένα πλεκτό καλάθι. Στις λεπτομέρειες της καταχθόνιας θεματικής του έργου διακρίνονται ομάδες ή μεμονωμένα ανθρώπινα πλάσματα, που υπόκεινται σε ακραία και φρικτά βασανιστήρια ή γίνονται βορά των τεράτων.
Από τους πέντε αιώνες ύπαρξης του σχεδίου, για την ιστορία του γνωρίζουμε μόλις 13 χρόνια. Η πρώτη αναφορά στο ευρύ κοινό για το Infernal Landscape έγινε όταν ο αγνώστων στοιχείων κάτοχός του αποφάσισε να το εντάξει στον κατάλογο μίας δημοπρασίας το 2003. Οι τεχνοκριτικοί δεν αμφισβήτησαν ότι πρόκειται για ένα έργο συγγενές, τόσο ως προς την τεχνοτροπία όσο και ως προς τη θεματική, με τη δουλειά του Ιερώνυμου Μπος. Όμως οι ειδήμονες το «χρέωσαν» σε κάποιον ανώνυμο βοηθό ή μαθητή του εργαστηρίου του Μπος, ή σε σύγχρονο της εποχής του αντιγραφέα. Ακούστηκε και το επιχείρημα ότι «Μοιάζει πολύ στον Μπος για να είναι Μπος», δηλαδή πως το σχέδιο είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό.
Το Infernal Landscape εν τέλει άλλαξε χέρια στη δημοπρασία, ως έργο κοντινό χρονικά της εποχής του καλλιτέχνη και με πολλά ερωτηματικά σχετικά με το αν πρόκειται για δημιούργημα που προέρχεται από το εργαστήριο του. Εν τέλει το σφυρί του δημοπράτη κατοχύρωσε τη μεταβίβασή του σε ανώνυμο αγοραστή, κάτοικο Βελγίου. Με προδιαγεγραμμένη την κατάληξη του, μακριά από τα μάτια του μεγάλου κοινού, στα άδυτα μίας ιδιωτικής συλλογής.
Όμως οι υποψίες και τα ερωτηματικά που περιστοίχιζαν το σχέδιο ζητούσαν τεκμηριωμένες απαντήσεις. Με αφορμή τη μεγάλη έκθεση που προετοιμαζόταν, την «αποκρυπτογράφηση» του έργου ανέλαβε μία ομάδα που δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να ερευνήσει, αναλύσει και εν τέλει φανερώσει κρυφές πτυχές στα έργα του Ολλανδού καλλιτέχνη, μέσω της χρήσης υψηλής τεχνολογίας, η «Bosch Research and Conservation Project» (Πρόγραμμα Έρευνας και Συντήρησης Έργων του Ιερώνυμου Μπος).
Η ομάδα, που συνεργάστηκε με τα μεγάλα μουσεία που κατέχουν στη συλλογή τους έργα του Μπος, δραστηριοποιείται από το 2010 και τη στελεχώνουν εξειδικευμένοι μελετητές και επιστήμονες. Τα πορίσματα κάθε έρευνας περιγράφουν την τεχνική αλλά και τις συνθήκες κατασκευής του έργου, αποτελώντας στοιχεία για περαιτέρω έρευνα από τους τεχνοκριτικούς.
Το σχέδιο βρισκόταν στη λίστα της BRCP, και η ομάδα ζήτησε από τον συλλέκτη την άδεια για να ερευνηθεί διεξοδικά κάθε πιθαμή του. Και την πήρε.
Το χαρτί και το μελάνι συγκρίθηκαν με σχέδια του καλλιτέχνη που βρίσκονται διάσπαρτα σε συλλογές μουσείων σε όλο τον κόσμο (Βερολίνο, Βιέννη, Παρίσι και Ρότερνταμ) όπου και βρέθηκαν κοινά στοιχεία με παρόμοια έργα του καλλιτέχνη. Τεχνολογίες αιχμής, όπως εξελιγμένες ακτίνες και υπερευαίσθητα μικροσκόπια, αποκάλυψαν τεχνοτροπικούς δεσμούς μεταξύ του σχεδίου και της πρόσφατη ανακάλυψης κάτω από το στρώμα χρώματος ίσως του πιο διάσημου πινάκα του Μπος.
Πρόκειται για τη φιγούρα ενός ανθρώπου μέσα σε ένα καλάθι, η οποία είναι παρόμοια με το σχέδιο που έκρυβε το υπόστρωμα του τρίπτυχου «Κήπου των ηδονών» που φιλοξενεί το Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης. Το σημείο που ανακαλύφθηκε η φιγούρα έχει και αυτό τη σημασία του: εντοπίστηκε στο κομμάτι του τρίπτυχου που είναι αφιερωμένο στη κόλαση. Μια απόδειξη που καταρρίπτει την άποψη ότι το έργο είναι απομίμηση για τον αυτονόητο λόγο ότι κανένας καλλιτέχνης-μιμητής δεν είναι δυνατόν να είχε τη γνώση για τα σχέδια που βρίσκονται στο υπόστρωμα του «Κήπου Των Ηδονών».
Οπότε, η τεχνολογία έδωσε την διέξοδο και το Infernal Landscape αποτελεί πλέον μία σημαντική προσθήκη στη σωζόμενη εργογραφία του Ιερώνυμου Μπος. Και εν τέλει το σχέδιο πήρε τη θέση του δίπλα στα αναγνωρισμένα αριστουργήματα του ζωγράφου –για πρώτη φορά δημόσια– στη μεγάλη έκθεση που ανοίγει στις 13 Φεβρουαρίου.
* Οι έρευνες της BRCP έχουν δώσει και άλλους καρπούς. Η ομάδα ανακάλυψε ότι δύο πίνακες, ο «Χριστός φέρει το Σταυρό» και τα «Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα» είναι πιθανότατα έργα μιμητών και όχι του καλλιτέχνη. Οι εξελιγμένες τεχνολογικά μέθοδοι αποκάλυψαν ότι ο «Χριστός φέρει το Σταυρό», που βρίσκεται στο Μουσείο της Γάνδης, έχει παραχθεί το 1525, εννέα χρόνια μετά τον θάνατο του Μπος. Όπως σημειώνουν οι ειδικοί της ομάδας, το στυλ ζωγραφικής είναι αρκετά ανόμοιο με το ύφος του καλλιτέχνη –τόσο που να θεωρείται απίθανη η παραγωγή του από το εργαστήριό του.
Όσο για τα «Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα» (που βρίσκεται στο Πράδο) το υπόστρωμα το οποίο φανερώθηκε ύστερα από εξέταση αποδεικνύει ότι η ποιότητά του δεν συγκλίνει με αυτή του καλλιτέχνη αλλά του εργαστηρίου του.
Αναμένεται να δημοσιευτεί η έρευνα των τελευταίων έξι χρόνων της BRCP σε δύο τόμους.
Η έκθεση στο μουσείο Noordbrabants θα διαρκέσει από τις 13 Φεβρουαρίου έως 8 Μαΐου.
Ο Ολλανδός ζωγράφος, γεννημένος στο δείλι του μεσαίωνα, Ιερώνυμος Μπος (1450-1516) συνέδεσε με τον χρωστήρα του παγανιστικούς θρύλους και δοξασίες με τη θρησκευτική εικονογράφηση. Γενεσιουργός μίας πρωτόφαντης ζωγραφικής απόδοσης, ενός αχαλίνωτου σε μορφολογική πλαστικότητα κόσμου που πηγάζει στην άβυσσο του ασυνείδητου. Η ζωγραφική κληρονομιά του συνταίριαξε με την διαχρονική αντίληψη της φαντασίας. Απόδειξη το ότι σήμερα, μισή χιλιετία από τον θάνατο του, το έργο του εξακολουθεί να παρασύρει στο εσωτερικό του υπνωτιστικά τους θεατές.
Σε λίγες μέρες, για πρώτη φορά στην ιστορία, τριάντα έργα του Ιερώνυμου Μπος –τα περισσότερα που έχουν παρουσιαστεί ποτέ σε κοινή έκθεση– θα βρίσκονται στο μουσείο Noordbrabants της ολλανδικής πόλης όπου έζησε και δημιούργησε ο καλλιτέχνης το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, το Σέρτοχενμπος ή Ντεν Μπος.
Η αφορμή για την έκθεση - παγκόσμιο γεγονός είναι η συμπλήρωση 500 χρόνων από τον θάνατο του Ιερώνυμου Μπος. Μία επέτειο που τιμούν με την άμεση ανταπόκριση τους διεθνή μουσεία και σπουδαίες συλλογές από το Λονδίνο, το Παρίσι, τη Μαδρίτη και τη Νέα Υόρκη, τα οποία δάνεισαν τα έργα τους για την πραγματοποίηση της έκθεσης.
Δεν θα εστιάσουμε στα πασίγνωστα έργα του Μπος για τα οποία έχουν γραφτεί άπειρες εξονυχιστικές μελέτες, αλλά σε ένα σχέδιο άγνωστο ακόμα και στους γνώστες της «πινακοθήκης» του καλλιτέχνη, το οποίο μόλις πριν από μερικούς μήνες πιστοποιήθηκε ως έργο του: το Infernal Landscape (Καταχθόνιο τοπίο).
Πρόκειται για ένα κιτρινισμένο από το χρόνο χαρτί μεγάλων διαστάσεων στο οποίο είναι αποτυπωμένη με σκούρα καφέ μελάνη η απεικόνιση μίας κόλασης. Εντός του περιγράμματος υπάρχουν «παραρτήματα» της γης των καταραμένων στα οποία πρωταγωνιστούν απόκοσμα τέρατα και εκατοντάδες εξαϋλωμένες ανθρώπινες φιγούρες.
Στην οπτική περιήγησή του, ο παρατηρητής επικεντρώνει το βλέμμα του στο κεντρικό θέμα, ένα τέρας με διάπλαση και χαρακτηριστικά που μόνο ο Ιερώνυμος Μπος έχει την ικανότητα να υλοποιήσει. Το πλάσμα αλιεύει με ένα δίκτυ που κινεί ένας νερόμυλος, ένθετος στο στόμα του, ανθρώπινα σώματα- εγκλωβισμένες ψυχές που τους έμελε τα αέναο μαρτύριο. Στο κεφάλι του, αποστεωμένες μορφές κινούν ένα σχοινί που κρέμεται από τη γλώσσα μίας τεράστιας καμπάνας, της οποίας το εσωτερικό ρουφάει ανθρώπινα σώματα.
Σε ένα άλλο σημείο του έργου, γυμνοί άνθρωποι χειρίζονται τη λεπίδα ενός τεράστιου μαχαιριού προκειμένου να αποκεφαλίσουν ένα τέρας που το μεγαλύτερο μέρος του σώματος του βρίσκεται μέσα σε ένα πλεκτό καλάθι. Στις λεπτομέρειες της καταχθόνιας θεματικής του έργου διακρίνονται ομάδες ή μεμονωμένα ανθρώπινα πλάσματα, που υπόκεινται σε ακραία και φρικτά βασανιστήρια ή γίνονται βορά των τεράτων.
Από τους πέντε αιώνες ύπαρξης του σχεδίου, για την ιστορία του γνωρίζουμε μόλις 13 χρόνια. Η πρώτη αναφορά στο ευρύ κοινό για το Infernal Landscape έγινε όταν ο αγνώστων στοιχείων κάτοχός του αποφάσισε να το εντάξει στον κατάλογο μίας δημοπρασίας το 2003. Οι τεχνοκριτικοί δεν αμφισβήτησαν ότι πρόκειται για ένα έργο συγγενές, τόσο ως προς την τεχνοτροπία όσο και ως προς τη θεματική, με τη δουλειά του Ιερώνυμου Μπος. Όμως οι ειδήμονες το «χρέωσαν» σε κάποιον ανώνυμο βοηθό ή μαθητή του εργαστηρίου του Μπος, ή σε σύγχρονο της εποχής του αντιγραφέα. Ακούστηκε και το επιχείρημα ότι «Μοιάζει πολύ στον Μπος για να είναι Μπος», δηλαδή πως το σχέδιο είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό.
Το Infernal Landscape εν τέλει άλλαξε χέρια στη δημοπρασία, ως έργο κοντινό χρονικά της εποχής του καλλιτέχνη και με πολλά ερωτηματικά σχετικά με το αν πρόκειται για δημιούργημα που προέρχεται από το εργαστήριο του. Εν τέλει το σφυρί του δημοπράτη κατοχύρωσε τη μεταβίβασή του σε ανώνυμο αγοραστή, κάτοικο Βελγίου. Με προδιαγεγραμμένη την κατάληξη του, μακριά από τα μάτια του μεγάλου κοινού, στα άδυτα μίας ιδιωτικής συλλογής.
Όμως οι υποψίες και τα ερωτηματικά που περιστοίχιζαν το σχέδιο ζητούσαν τεκμηριωμένες απαντήσεις. Με αφορμή τη μεγάλη έκθεση που προετοιμαζόταν, την «αποκρυπτογράφηση» του έργου ανέλαβε μία ομάδα που δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να ερευνήσει, αναλύσει και εν τέλει φανερώσει κρυφές πτυχές στα έργα του Ολλανδού καλλιτέχνη, μέσω της χρήσης υψηλής τεχνολογίας, η «Bosch Research and Conservation Project» (Πρόγραμμα Έρευνας και Συντήρησης Έργων του Ιερώνυμου Μπος).
Η ομάδα, που συνεργάστηκε με τα μεγάλα μουσεία που κατέχουν στη συλλογή τους έργα του Μπος, δραστηριοποιείται από το 2010 και τη στελεχώνουν εξειδικευμένοι μελετητές και επιστήμονες. Τα πορίσματα κάθε έρευνας περιγράφουν την τεχνική αλλά και τις συνθήκες κατασκευής του έργου, αποτελώντας στοιχεία για περαιτέρω έρευνα από τους τεχνοκριτικούς.
Το σχέδιο βρισκόταν στη λίστα της BRCP, και η ομάδα ζήτησε από τον συλλέκτη την άδεια για να ερευνηθεί διεξοδικά κάθε πιθαμή του. Και την πήρε.
Το χαρτί και το μελάνι συγκρίθηκαν με σχέδια του καλλιτέχνη που βρίσκονται διάσπαρτα σε συλλογές μουσείων σε όλο τον κόσμο (Βερολίνο, Βιέννη, Παρίσι και Ρότερνταμ) όπου και βρέθηκαν κοινά στοιχεία με παρόμοια έργα του καλλιτέχνη. Τεχνολογίες αιχμής, όπως εξελιγμένες ακτίνες και υπερευαίσθητα μικροσκόπια, αποκάλυψαν τεχνοτροπικούς δεσμούς μεταξύ του σχεδίου και της πρόσφατη ανακάλυψης κάτω από το στρώμα χρώματος ίσως του πιο διάσημου πινάκα του Μπος.
Πρόκειται για τη φιγούρα ενός ανθρώπου μέσα σε ένα καλάθι, η οποία είναι παρόμοια με το σχέδιο που έκρυβε το υπόστρωμα του τρίπτυχου «Κήπου των ηδονών» που φιλοξενεί το Μουσείο Πράδο της Μαδρίτης. Το σημείο που ανακαλύφθηκε η φιγούρα έχει και αυτό τη σημασία του: εντοπίστηκε στο κομμάτι του τρίπτυχου που είναι αφιερωμένο στη κόλαση. Μια απόδειξη που καταρρίπτει την άποψη ότι το έργο είναι απομίμηση για τον αυτονόητο λόγο ότι κανένας καλλιτέχνης-μιμητής δεν είναι δυνατόν να είχε τη γνώση για τα σχέδια που βρίσκονται στο υπόστρωμα του «Κήπου Των Ηδονών».
Οπότε, η τεχνολογία έδωσε την διέξοδο και το Infernal Landscape αποτελεί πλέον μία σημαντική προσθήκη στη σωζόμενη εργογραφία του Ιερώνυμου Μπος. Και εν τέλει το σχέδιο πήρε τη θέση του δίπλα στα αναγνωρισμένα αριστουργήματα του ζωγράφου –για πρώτη φορά δημόσια– στη μεγάλη έκθεση που ανοίγει στις 13 Φεβρουαρίου.
* Οι έρευνες της BRCP έχουν δώσει και άλλους καρπούς. Η ομάδα ανακάλυψε ότι δύο πίνακες, ο «Χριστός φέρει το Σταυρό» και τα «Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα» είναι πιθανότατα έργα μιμητών και όχι του καλλιτέχνη. Οι εξελιγμένες τεχνολογικά μέθοδοι αποκάλυψαν ότι ο «Χριστός φέρει το Σταυρό», που βρίσκεται στο Μουσείο της Γάνδης, έχει παραχθεί το 1525, εννέα χρόνια μετά τον θάνατο του Μπος. Όπως σημειώνουν οι ειδικοί της ομάδας, το στυλ ζωγραφικής είναι αρκετά ανόμοιο με το ύφος του καλλιτέχνη –τόσο που να θεωρείται απίθανη η παραγωγή του από το εργαστήριό του.
Όσο για τα «Επτά Θανάσιμα Αμαρτήματα» (που βρίσκεται στο Πράδο) το υπόστρωμα το οποίο φανερώθηκε ύστερα από εξέταση αποδεικνύει ότι η ποιότητά του δεν συγκλίνει με αυτή του καλλιτέχνη αλλά του εργαστηρίου του.
Αναμένεται να δημοσιευτεί η έρευνα των τελευταίων έξι χρόνων της BRCP σε δύο τόμους.
Η έκθεση στο μουσείο Noordbrabants θα διαρκέσει από τις 13 Φεβρουαρίου έως 8 Μαΐου.
