Α. Ποταμιάνου: "Δημιουργικά τα χρόνια της κρίσης"

του Γιάννη Ασδραχά 

Σύμφυτη με τη ρήση του μεταμοντέρνου κινήματος στην τέχνη περί της χρήσης των αρχέτυπων των έργων τέχνης από το παρελθόν χωρίς φόβο, είναι η νέα έκθεση της Άρτεμις Ποταμιάνου με τίτλο «Η Εξέλιξη της Τέχνης» (On the Origin of Art) στους χώρους της γκαλερί Έκφραση - Γιάννα Γραμματοπούλου.

Η πρώτη στάση για τον θεατή είναι ένας χάρτης-διάγραμμα που βρίσκεται ακριβώς στην είσοδο της γκαλερί όπου η καλλιτέχνης με γραμμές-μίτους συνδέει εμβληματικά ζωγραφικά έργα της παγκόσμιας ιστορίας της τέχνης. Παράδειγμα ο καρδινάλιος του Βελάσκεθ με τη παραλλαγή του, τον Πάπα Ινοκέντιο, έργο του Φράνσις Μπέικον. Η «3η Μαΐου 1808» του Φρανθίσκο Γκόγια με την «εκτέλεση του αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού» του Έντουαρντ Μανέ και το «Mascare» του Πικάσο.

Αυτός ο κυριολεκτικός χάρτης της έκθεσης αποτυπώνει σε μικρή κλίμακα το κύριο μέρος της νέας δουλείας της Άρτεμις Ποταμιάνου, η οποία στο σύνολο της σκιαγραφεί την εξελικτική πορεία της τέχνης παραλληλίζοντας την με την ιδέα της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου. Αυτή η συσχέτιση δεν περιορίζεται σε εννοιολογικό επίπεδο αλλά είναι αντιληπτή από τον θεατή επειδή η Ποταμιάνου χρησιμοποιεί στο έργο της το βιβλίο του άγγλου επιστήμονα «Η Εξέλιξη των Ειδών».

Συγκεκριμένα, τα 21 έργα που απαρτίζουν την έκθεση στον κύριο χώρο της γκαλερί είναι επικαλυμμένα με διαφάνειες οι οποίες περιέχουν τις σελίδες από το βιβλίο του Δαρβίνου που άλλαξε την αντίληψη για τον έμβιο κόσμο. Παράλληλα, τα έργα παραπέμπουν σε τρισδιάστατο εύθραυστο μωσαϊκό και δημιουργούν έργα-πάζλ όπου προκαλούν τον επισκέπτη να ανακαλύψει τη σχέση του αναγραφόμενου κειμένου με την εικόνα. Στον κάτω χώρο της έκθεσης δεκάδες άδειες κορνίζες διαφορετικών μεγεθών και αισθητικής συνθέτουν ένα μνημείο αφιερωμένο σε όσα έργα τέχνης χάθηκαν στη λήθη του χρόνου. Το in2life μίλησε με την Άρτεμις Ποταμιάνου για την έκθεση της προσκαλώντας μας σε μία διείσδυση στην εικαστική της αντίληψη.

Στην έκθεση σας συνδέετε τα εικαστικά έργα της έκθεσης με το σημαντικότερο έργο του Κάρολου Δαρβίνου, την «Καταγωγή των Ειδών». Με αφορμή αυτόν τον παραλληλισμό τι πιστεύετε: ότι η τέχνη εξελίσσεται παράλληλα με τον άνθρωπο ή αυτόνομα; Τον ακολουθεί, συμπορεύεται ή προηγείται;
Πιστεύω ότι συμπορεύεται. Συνήθως όποτε λένε ότι η τέχνη προηγείται των εξελίξεων απλώς οι περισσότεροι δεν έχουν κατανοήσει τι πραγματικά συμβαίνει γύρω τους την εκάστοτε περίοδο. Κάτι που η τέχνη το πράττει: επεξεργάζεται για να κατανοήσουμε στο παρόν τι επιφυλάσσει το μέλλον. Επίσης μια συχνή ερώτηση που γίνεται συχνά είναι ποιος καλλιτέχνης θα ξεχωρίσει στο μέλλον. Όμως αυτό είναι κάτι που δεν γίνεται να γνωρίζουμε στην εποχή μας. Πρέπει να παρέλθει τουλάχιστον ο χρονικός ορίζοντας μίας δεκαετίας. Επειδή υπάρχουν σε κάθε περίοδο «πυροτεχνήματα», δηλαδή κάποιοι εικαστικοί που μετά από χρόνια δεν τους θυμάται κανείς. Ενώ άλλοι που στην εποχή τους βρίσκονται στην αφάνεια σήμερα μιλάει για αυτούς όλος ο κόσμος. Μέγιστα παραδείγματα ο Ελ Γκρέκο και ο Σάντρο Μποτιτσέλι οι οποίοι «ανακαλύφθηκαν» αιώνες μετά τον θάνατο τους.

Ποια είναι η εννοιολογική ερμηνεία των διακεκομμένων γραμμών;
Προσπάθησα να δείξω ότι υπάρχει μία σύνδεση μεταξύ των πινάκων. Ένας χάρτης που σε οδηγεί από το ένα σημείο στο άλλο. Ένας χάρτης που η φόρμα είναι ισάξια με την έννοια.

Ποια είναι η ερμηνεία του «τεμαχισμού» των έργων σε μορφή μωσαϊκού;
Ουσιαστικά πρόκειται για λειτουργίες με τη λογική του παζλ ή των εικόνων που δυσχεραίνουν τον θεατή να τις δει. Αυτά τα κομμάτια δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι ακόμα και αν τεμαχίζεται η εικόνα παραμένει ο σύνδεσμος επειδή είναι εμβληματικός. Τα μέρη που ανυψώνονται δημιουργούν κάποιες μικρογεωγραφίες έτσι ώστε ο θεατής να εστιάσει σε σημεία που έχουν ιδιαίτερη σημασία ή περικλείουν κάποιες λέξεις κλειδιά. Μέσα στα έργα βρίσκονται όλες οι σελίδες του βιβλίου του Δαρβίνου. Θα μπορούσε κάποιος να διαβάσει ολόκληρο το κείμενο. Αλλά ποιες σελίδες υπάρχουν πού και γιατί; Έχει και αυτό τη σημασία του.

Κάποια από τα έργα περιβάλλονται από περισσότερες συνδέσεις από άλλα στην πορεία της έκθεσης. Γιατί οι διακεκομμένες γραμμές οδηγούν σε πέντε περιπτώσεις στις «δεσποινίδες των τιμών» (Las Meninas) του Ντιέγκο Βελάσκεθ;
Ο συγκεκριμένος πίνακας έχει επηρεάσει πολλούς καλλιτέχνες. Υπάρχουν άπειρες εκδοχές και από αυτές παρουσιάζω μόνο τέσσερις. Είναι σταθμός στην ιστορία της τέχνης. Επειδή για πρώτη φορά ένας καλλιτέχνης ενσωματώνει σε ένα πίνακα τον εαυτό του στο ίδιο «μέγεθος» με βασιλείς. Είναι σημαντικό ότι παρά το ότι ήταν παραγγελία ο πίνακας, ο ζωγράφος είχε το θάρρος να ενσωματωθεί. Στο έργο ο δημιουργός βρίσκεται στο κεντρικό σημείο. Υποδηλώνει με τη θέση του ότι εκείνος ελέγχει το τι θα καταγράψει. Υπάρχει όμως και μία ειρωνεία: ο Βελάσκεθ δίνει την αίσθηση ότι κοιτά τον θεατή τη στιγμή που ζωγραφίζει.

Το συγκεκριμένο έργο σας έχει επηρεάσει;
Ναι, είναι δύσκολο να μείνεις ανεπηρέαστος από το στήσιμο του έργου και τον τρόπο χειρισμού των εννοιών. Και δεν μιλώ μόνο για μένα, έχει επηρεάσει πάρα πολλούς. Για παράδειγμα, ο Γκόγια ζωγράφισε μία παρόμοια σύνθεση με την οικογένεια των εστεμμένων της εποχής του. Αυτή η επιδίωξη του σπουδαίου ισπανού καλλιτέχνη κάτι σημαίνει. Επίσης ο Σαλβατόρ Νταλί έχει ζωγραφίσει τέσσερις διαφορετικές εκδοχές και ο Πάμπλο Πικάσο είκοσι. Είναι από τα έργα που έχουν «βγάλει» πολλές αναγνώσεις και έχουν γραφτεί για αυτό αμέτρητα φιλοσοφικά και θεωρικά κείμενα. Αυτό το έχουν εξηγήσει καλυτέρα προγενέστεροι και καλύτεροι από μένα.

Σε κάποια έργα αφαιρέσατε το χρώμα από τους πίνακες αφήνοντας μόνο τις αποχρώσεις στην κεντρική φιγούρα. 
Προσπαθώ να εστιάσω σε ένα έργο τέχνης όπως έχει εντυπωθεί στη σκέψη μας, επειδή πάντα απομνημονεύουμε συγκεκριμένες αξίες αλλά και θυμόμαστε εντονότερα κάποια μέρη του έργου. Δηλαδή εστιάζουμε εκεί που εκπέμπεται η ενέργεια που γίνεται η κίνηση. Με το γκριζάρισμα προσπαθώ να φέρω σε δεύτερο πλάνο όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα. Χτίζω το έργο με τον συνειρμό και την εντύπωση. Παράδειγμα στο Μανέ, η γυμνή φιγούρα έχει το χρώμα επειδή τα υπόλοιπα πρόσωπα λειτουργούν σε δεύτερο πλάνο.

Η εγκατάσταση ξεκινά με ένα δικό σας έργο και καταλήγει με ένα του Τζόζεφ Κόσουθ. Ποια είναι τα κριτήρια που σηματοδοτούν αυτά τα δύο «άκρα» της έκθεσης;
Πρόκειται για ένα έργο δικό και ένα που μου έχει χαριστεί. Οπότε ξεκινώ με δύο έργα που τα έχω στο σπίτι μου. Πιστεύω ότι πρέπει να υπάρχει ένα βίωμα για να μπεις στη διαδικασία να φιλοτεχνήσεις ένα έργο. Άλλωστε η εικαστική πορεία σχετίζεται με την θέαση του καλλιτεχνικού αντικειμένου. Αλλά η αφορμή είναι και ένα προσωπικό βίωμα. Τον θεωρώ ως ενός σημείου μέντορα μου τον Κόσουθ. Και κατά την άποψη μου είναι ο σημαντικότερος εν ζωή καλλιτέχνης.

Τα έργα είναι προσαρμοσμένα σε μία πράσινη ταπετσαρία παλαιάς αισθητικής με επαναλαμβανόμενο μοτίβο ενός λουλουδιού. Υπάρχει κάποια εννοιολογική εξήγηση για την επιλογή σας;
Πρόκειται για ένα ρόδο, το εραλδικό έμβλημα του Οίκου των Τυδώρ. Το επαναλαμβανόμενο μοτίβο χρησιμοποιήθηκε ως επένδυση σε μουσεία που θεωρούνται παλαιάς αισθητικής σήμερα. Η συγκεκριμένη απόχρωση, το Tiffany’s blue, έχει την ιδιότητα να αναδεικνύει τα εκθέματα πάνω της. Για αυτόν τον λόγο τα μουσεία παλαιοντολογίας χρησιμοποιούν αυτόν τον χρωματισμό για να αναδείξουν τα απολίθωμα που η αλληλουχία τους πιστοποιεί την εξέλιξη των ειδών. Οπότε η έκθεση μιμείται αυτή τη λογική. Δηλαδή οι διάφορες εκδοχές είναι οι διάφορες μεταλλάξεις που συμβαίνουν για να εξελιχθεί μία εικόνα.

Ποια ερεθίσματα θα θέλατε να προκαλεί στο κοινό η έκθεση;
Αυτό που θα ήθελα να προκαλέσω είναι ο θεατής να μπει στη λογική του ποια είναι η σύνδεση μεταξύ των έργων και η επικράτηση της «ισχυρής εικόνας». Να δημιουργηθεί μία αντίθεση μεταξύ του πάνω και του κάτω χώρου της έκθεσης.

Με αφορμή το ότι αναφερθήκατε στον κάτω χώρο, τι συμβολίζει η «κολώνα» από συσσωρευμένες κορνίζες που παρουσιάζετε;
Συμβολίζει όλα τα έργα που δεν «περάσανε» στην ιστορία της τέχνης αλλά τα στήριξαν. Η κορνίζα επειδή λειτούργησε ως ένα παράθυρο ενδιάμεσο του κελύφους και της εικόνας έχει την δυνατότητα να μπει σε οποιονδήποτε χώρο. Και χωρίς να επηρεάσει την εικόνα. Στον μεταμοντερνισμό οι κορνίζες δεν έχουν λόγο ύπαρξης. Οπότε και από μία άλλη οπτική όλες οι κορνίζες είναι σαν ένα μνημείο της εποχής πριν τον μεταμοντερισμό.

Για έναν καλλιτέχνη όπως εσείς που δραστηριοποιείται στην Ελλάδα και το εξωτερικό η οικονομικο-κοινωνική κρίση της χώρας σας έχει επηρεάσει δημιουργικά;
Έμενα προσωπικά ναι, θεωρώ πως αυτά τα χρόνια της κρίσης είναι από τα πιο δημιουργικά μου. Σίγουρα οι καταστάσεις είναι διαφορετικές, όπως και οι αντιλήψεις. Παλαιότερα βλέπαμε να προβάλουν μόνο τους «star artist». Πλέον εστιάζουμε σε αυτό που θέλουμε περισσότερο. Επίσης υπάρχει μία διαφορετική αλληλεγγύη μεταξύ των καλλιτεχνών. Ποτέ στην Ελλάδα οι «απλοί» καλλιτέχνες δεν είχαν επιχορηγήσεις. Οπότε έχουμε εκπαιδευτεί χρόνια να ζούμε χωρίς χρήματα και αυτό στην εποχή μας είναι κάτι που βοηθάει. Ο καλλιτέχνης στην Ελλάδα κάνει διάφορα πάρεργα για να χρηματοδότει το έργο του και σπάνια μπορεί να ζει από αυτό. Έπρεπε να κάνει εκπτώσεις. Οπότε δεν αλλάζει πολύ το σκηνικό για πολλούς λόγω της κρίσης. Ενώ υπάρχει και ένας επιπλέον παράγοντας: στις μέρες μας, όσοι ζουν στην Ελλάδα και παράγουν έργο, κεντρίζουν το ενδιαφέρον στο εξωτερικό.

* «Η Εξέλιξη της Τέχνης» αποτελεί την 17η ατομική έκθεση της Αρτέμιδας Ποταμιάνου. Το εικαστικό της έργο έχει παρουσιαστεί σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα, την Νέα Υόρκη, την Αγγλία, την Μόσχα, το Άμστερνταμ, το Τελ Αβίβ. Έχει εκθέσει σε χώρους όπως: MAC -Midlands Art Center (Μπέρμινγκχαμ, Αγγλία), Borough Museum & Art Gallery (Νιούκαστλ, Αγγλία), Sotheby’s Amsterdam, Sotheby’s Tel Aviv, Sotheby’s Moscow, Change & Partner Contemporary Art Gallery (Ρώμη), Colesman Project Space (Λονδίνο), Real Gallery (Νέα Υόρκη), Hellenic Centre (Λονδίνο), Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης, Ελληνοαμερικανική Ένωση (Αθήνα), 1η Μπιενάλε Θεσσαλονίκης, 3η Μπιενάλε Αθήνας, Open 2012(Βενετία), Tensta Kulturhus (Στοκχόλμη)κ. α.