Δημήτρης Αληθεινός: Αναδρομική έκθεση με «μήνυμα ξεκάθαρο»

του Γιάννη Ασδραχά

Η αναπαράσταση ενός παγκόσμιου χάρτη είναι το νέο έργο στη μεγάλη αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στον σημαντικό Έλληνα εικαστικό Δημήτρη Αληθεινό στο «Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης» (ΕΜΣΤ). Στην επιφάνεια του που βρίσκεται στην καρδιά της νέας έκθεσης του δεν οριοθετούνται οι πολιτικές διαιρέσεις ούτε αποτυπώνονται οι γεωφυσικές λεπτομέρειες.

Το πολιτικό μήνυμα της έκθεσης

Πάνω του υπάρχουν εκατόν εβδομήντα έξι κόκκινα ωοειδή στίγματα, διάσπαρτα σε όλες τις ηπείρους, που σηματοδοτούν περιοχές που βρίσκονται στη καρδία μεσόγαιων κρατών και σε νησιά- κουκίδες στο κέντρο των ωκεανών. Κάθε στίγμα του ορίζει και μία «κατάκρυψη», την σημαντική λέξη εικαστική-έννοια της γλώσσας του Δημήτρη Αληθεινού. Αν και το έργο θεωρείται νέο, ορίζει μία τριαντάδυάχρονη ιστορία με αφετηρία την κουκίδα που βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη. Εκεί, το 1981, ο Δημήτρης Αληθεινός έκανε τον πρώτο του «ενταφιασμό» έργου τέχνης στο Πάρκο Παραλίας στη Θεσσαλονίκη. Ήταν μία δράση -μήνυμα που αφορούσε τον κίνδυνο του αφανισμού της ανθρωπότητας από ένα «στραβοπάτημα» της τότε πυρηνικής ισορροπίας ανάμεσα στις δύο τότε υπερδυνάμεις. Και παρόλο που τα τείχη έπεσαν η απειλή δεν έπαψε, μόνο που σήμερα είναι για όλους αδιευκρίνιστη. Παράλληλα κάτω από τον χάρτη, στην επιφάνεια του δαπέδου βρίσκονται παραταγμένα 2024 ρολόγια καλυμμένα με χώμα. Με τον παλμό της ανθρωπότητας μετριέται κάθε δευτερόλεπτο από τα χιλιάδες τικ.

Αυτό το πολιτικό μήνυμα που προκύπτει με ελεύθερη απόδοση από τον θεατή, βρίσκεται σε ευθυγράμμιση με την μέχρι τώρα πορεία του Δημήτρη Αληθείνου. Από τα πρώτα του βήματα ο 67χρονος σήμερα καλλιτέχνης βρέθηκε ο ίδιος και το έργο του απέναντι από ό,τι σημαίνει εξουσία σε όλες τις συνιστώσες της. Από την πολιτική: λοιδορώντας τους ηγέτες της απριλιανής δικτατορίας εν μέσω της χούντας. Τις απόψεις αυτών που καθόριζαν την εικόνα της εικαστικής σκηνής στα μέσα του 70 που θεωρούσαν αναζητήσεις όπως τις δικές του «κουταμάρες». Την ισχύουσα αστική ηθική σε όλες τις προεκτάσεις της. Την θρησκεία ως μέσο επιβολής.

Ένας «αντιεξουσιαστής» καλλιτέχνης
 
«Δεν εξουσιάζω ούτε θέλω να με εξουσιάζουν. Είμαι αντίθετος σε κάθε εξουσία επειδή πιστεύω ότι είναι προτιμότερο να ανακαλύψουμε τη φόρμουλα να τα βρίσκουμε μεταξύ μας», είπε ο καλλιτέχνης κατά διάρκεια της παρουσίασης της έκθεσης στους εκπροσώπους του τύπου. Εκατό έργα με «μήνυμα ξεκάθαρο» όπως είπε ο ίδιος αποτελούν το υλικό της έκθεσης και καλύπτουν όλες τις περιόδους της δημιουργικής του πορείας. Τον Δημήτρη Αληθεινό, όπως υπογραμμίζει στο σημείωμα της η Διευθύντρια του «Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης» Άννα Καφέτση, θεωρεί ως έναν από τους σημαντικότερους σύγχρονους καλλιτέχνες με έργο «βαθύτατα πολιτικό, που έχει ως αφετηρία καλλιτεχνικές πρακτικές ακτιβισμού και αμφισβήτησης της δεκαετίας του’70». Όπως τονίζει, στη συνέχεια ο ίδιος ανοίχτηκε σε "διαπολιτισμικές και διαθρησκευτικές αναζητήσεις". Στα χρόνια της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης, διασταυρώνεται και συνδιαμορφώνει ένα ανοιχτό σήμερα καλλιτεχνικό σχέδιο, τη λειτουργία της τέχνης ως μέσου εναλλακτικής πολιτικής σκέψης και δράσης, και την ανάπτυξη μιας διαδραστικής σχέσης του καλλιτέχνη με τοπικές και παγκόσμιες κοινότητες».

Ένα «μεγάλο όπλο είναι η τέχνη» είπε ο Δημήτρης Αληθεινός μπροστά στο τελάρο του που στο κέντρο του βρίσκεται μία ζώνη-θήκη για κυνηγητικά φυσίγγια με προσαρμοσμένα στις θέσεις της σωληνάρια χρώματος. Το αλληγορικό του έργο, προέρχεται από την πρώτη του περίοδο της δεκαετίας του 1970. «Η κάθε επανάσταση έχει τη δική της επαναστατική εικαστική γλώσσα» υποστηρίζει ο Δημήτρης Αληθεινός που τα πρώτα χρόνια του 70 συνθέτει τον ορισμό της «αντι-τέχνης» της «βίαιης ανατροπής της καλλιτεχνικής γλώσσας, θέτοντας ερωτήματα για το ρόλο του καλλιτεχνικού έργου σε περιόδους αμφισβήτησης», όπως σημειώνουν στο κείμενο που συνυπογράφουν οι επιμελητές της έκθεσης Τίνα Πανδή και Σταμάτης Σχιζάκης.

Επανεκτελέσεις του παρελθόντος

Στους χώρους του ΕΜΣΤ πραγματοποιούνται οι επανεκτελέσεις τριών έργων/δράσεων (Χωρίς τίτλο το 1972 στην Αίθουσα τέχνης Δεσμός, Ένα Συμβάν στο Καλλιτεχνικό Πνευματικό Κέντρο Ώρα το 1973 και Χωρίς τίτλο στην έκθεση 16 βιβλία - 16 απόψεις στο Γαλλικό Ινστιτούτο το 1980). Έργα που δεν περιορίζει το τελάρο και συντελούν μία συνύφανση του προσωπικού ιδιώματος του Δημήτρη Αληθεινού με την κληρονομιά των μεγάλων κοινωνικών εξεγέρσεων στην Ελλάδα και όλο τον κόσμο κατά τη δεκαετία του 1960.

Με έκδηλο νόημα τις αναφορές στο στρατιωτικό καθεστώς του 1967 παρουσιάζονται έργα όπως μία ανθρώπινη φιγούρα που ουρεί στο εσωτερικό ενός στρατιωτικού κράνους, μία τηλεοπτική οθόνη που επαναλαμβάνει τις αποχαυνωτικές ομιλίες των πρωτοστατούν της ελληνικής χούντας, δύο πόδια με καρφωμένα στο μέσο τους δύο κόκκινα αυγά ως αλληγορία των βασανισμών από το καθεστώς. Σε ένα άλλο μέσα από μεταλλικούς κάδους σκουπιδιών προεξέχουν ανθρώπινα μέλη που όπως λέει ο Δημήτρης Αληθεινός «θυμίζει το «Τέλος του Παιχνιδιού» του Σάμουελ Μπέκετ». Τρία σχηματικά ομοιώματα κεφαλιών μοιράζονται την επιφάνεια ενός δίσκου που περιστρέφεται με το πάτημα ενός εμβόλου σε συχνότητα που δεν διακρίνονται πλέον. Στο βάθος της επόμενης αίθουσας το μάτι κεντρίζουν συνθέσεις από αφίσες που κυκλοφορούσαν στο Παρίσι την δεκαετία του 1970 επεξεργασμένες εικαστικά από τον καλλιτέχνη.

Για παράδειγμα σε μία διαφήμιση του Renault 4L έχει προσθέσει ένα τάσι στη ρόδα. «Οι αφίσες είναι γλώσσα του δρόμου που σε ακολουθεί εικαστικά. Είναι η άποψη κάθε εποχής», είπε ο δημιουργός για τη συγκεκριμένη δουλειά. Απέναντι θρησκευτικές εικόνες σε πολλαπλές ανατυπώσεις στο ίδιο κάδρο με καλύπτονται σε μεγάλο μέρος από ένα γαλάζιο φόντο. Όπως εξήγησε ο εικαστικός «Το γαλάζιο είναι ο πνευματικός χώρος στις αγιογραφίες. Υπάρχει πίσω από το θέμα. Στο έργο μου έρχεται σε πρώτο πλάνο».

Σολ: κίτρινο. Ντο: Μπλε. Σι: πορτοκαλί. Νότες αλλά και λέξεις γραμμένες με διαφορετικά χρώματα σηματοδοτούν την δουλεία του Δημήτρη Αληθεινού που παρουσιάστηκε το 1980 στο Γαλλικό Ινστιτούτο. «Ο εγκέφαλος μας δίνει άλλες εντολές από αυτό που βλέπουμε και αυτό που διαβάζουμε», εξήγησε ο καλλιτέχνης για τη συγκεκριμένη σειρά έργων του. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται και το βίντεο μίας εικαστικής δράσης στη γκαλερί «Δεσμός» το 1979. Χρησιμοποιώντας οικοδομικά εργαλεία έσπαγε την κεντρική κολώνα του εικαστικού χώρου για να «βγάλει την τέχνη στον δρόμο». Με αφορμή εκείνο το εικαστικό γεγονός είπε ότι διαφωνεί με ευρήματα των καλλιτεχνών στις μέρες μας λέγοντας «η τέχνη δεν είναι εύρημα είναι πορεία».

Τα λευκά κελιά και το «Συμβάν»

Χωρίς επεξηγήσεις κυριεύει τον θεατή το πνεύμα των έργων με γενικό τίτλο «Το Συμβάν». Πηγή έμπνευσης υπήρξαν τα λευκά κελιά όπου φυλακίστηκαν τα μέλη της «Μπάαντερ Μάινχοφ». Για αυτούς τους «σωφρονιστικούς» χώρους ελάχιστων τετραγωνικών τόνισε ο εικαστικός ότι «διέλυαν τον εγκέφαλο χάνοντας ο κρατούμενος την αίσθηση του χώρου και του τόπου». Πρόκειται για όρθια ορθογώνια πάλλευκα κουτιά που από εσοχές προβάλουν ανθρώπινα άκρα ( η παρουσίαση του έργο στη πλήρη του διάσταση θα γίνεται σε συγκεκριμένες ημερομηνίες).

Σε ένα άλλο, προστατευμένα από γυαλί ανεστραμμένα μεταλλικά μεγάλου μεγέθους κύπελλα αλλοιώνονται από σταγόνες οξύ που πέφτουν πάνω τους «αυτό που ήθελα και δεν έγινε σε αυτή την έκθεση ήταν να πέφτει οξύ πάνω σε κρέας, συμβολίζοντας την παθητική αντίσταση του καθενός μας». Τέλος, στην εσοχή του τελευταίου κουτιού ο θεατής βλέπει το πρόσωπο του να αντικατοπτρίζεται σε ένα κάτοπτρο. Αυτό το έργο, σύμφωνα με τον καλλιτέχνη, είναι μία θέση που αφορά τον καθένα μας: «Μπορεί να αισθανόμαστε έξω από το εκεί αλλά είμαστε και μέσα».

Η «Μαντένια» και η «Τελετή»

Ένα αποτύπωμα του Αγίου Σεβαστιανού από το έργο του αναγεννησιακού ζωγράφου Αντρεα Μαντένια βρίσκεται στο επίκεντρο της εγκατάστασής με τίτλο «Αναφορά στον Μαντένια», που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 1980 στη Μπιενάλε του Παρισιού. Απέναντι από το διάτρητό από τα βέλη σώμα του καθολικού αγίου - με την έκφραση του προσώπου του να συνδυάζει την ερωτική έκσταση με τον πόνο- υπάρχουν δύο καθρέπτες που βρίσκονται νοητά στη θέση των τοξοβόλων του αναγεννησιακού έργου. Πάνω του προβάλλεται οπτικό υλικό από μηχανές προβολής και επαναλαμβάνεται η λέξη «λυσιμέλης» που ταυτίζεται ως ιδιότητα του θάνατου όσο και του έρωτα.

Στην αίθουσα με τα έργα υπό τον τίτλο «Τελετή» πάνω σε μεγάλες επιφάνειες λαμαρίνας διακρίνεται το αποτύπωμα μίας ένθρονης Παναγίας που προκάλεσε η οξείδωση διαφορετικών υγρών, όπως νερό οξύ, λεμόνι. Ο καλλιτέχνης στάθηκε στο αποτύπωμα από την τοιχογραφία της αρχαίας Θήρας το «Δωμάτιο της Άνοιξης». Μπροστά στη συγκεκριμένη τοιχογραφία αισθανόταν πως κάτι του διαφεύγει. Και αυτό ήρθε μπροστά του ως έκλαμψη. «Αν αφαιρείς από τις κορφές τα λουλούδια που σχηματίζονται μένει η εικόνα μίας έκρηξης. Έβγαιναν δηλαδή από τον θάνατο κρίνοι. Ο καλλιτέχνης μεταμόρφωσε τον θάνατο σε ζωή και έρωτα».

Τα «Μεταλλικά ικριώματα» και τα ρολόγια

«Μεταλλικά ικριώματα» είναι ο σκελετός του έργου που παρουσίασε ο καλλιτέχνης το 2007. Όπως πιστεύει ο Δημήτρης Αληθεινός, τα «ικριώματα είναι τα πρώτα δείγματα της κατασκευής του πολιτισμού. Δηλώνουν ότι θελήσαμε να ξεπεράσουμε το μπόι μας. Αλλά είναι και εργαλείο υποταγής της εξουσίας». Τοποθετημένα έτσι ώστε να δημιουργούν την αίσθηση μίας στοάς υπάρχουν ανάμεσα τους εικόνες της ποπ κουλτούρας όπως μία κούκλα της Μίνι της οποίας κρύβει το πρόσωπο η μάσκα του κινηματογραφικού «Χανιμπαλ» και της μεσοπολεμικής χάρτινης ντίβας Μπέτυ Μπου που εξέχει μία μινιατούρα αεροπλάνου από πίσω της. Παράλληλα ηχητικές συσκευές μεταφέρουν τη φωνή του Σαλβατόρ Νταλί και του Μαρσέλ Ντυσάν.

«Μην πατήσετε τον χρόνο», μας προειδοποίησε μπροστά από 2024 ρολόγια που «αν προσθέσεις τα νούμερα το αποτέλεσμα είναι ο αριθμός οκτώ και αν τον τοποθετήσεις πλάγια σχηματίζουν το σύμβολο του άπειρου». Ο ρυθμικός ήχος των ρολογιών, όπως είπε, «ακούγεται όπως η καρδία αλλά χρειάζεται ησυχία. Όπως για να ακούσεις την καρδιά σου». Το χώμα που τα καλύπτει (κάποια είναι ντυμένα με μαύρο δέρμα και ένα λευκό) έχει ένα ιδιαίτερο συμβολισμό στο σύμπαν του καλλιτέχνη επειδή «από το χώμα γίνονται τα κτήρια, χτίζεται ο πλανήτης». Μάτσου Πίτσου (Περού), Άγκρα (Ινδία), Καράτσι (Πακιστάν), Βόρειο Ακρωτήριο (Νορβηγία), Λιμπέ (Καμερούν), Μαντείο Δωδώνης (Ελλάδα). Είναι μερικοί από τους τόπους των «κατακρύψεων» που η επιλογή τους είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων, ακόμα και μία παιδική ανάμνηση. Για παράδειγμα κατάκρυψε και στο νησί που υποτίθεται ότι έζησε ο λογοτεχνικός ήρωας που τον είχε συνεπάρει ως παιδί, ο Ροβισώνας Κρούσος.

Οι «κατακρύψεις»

Η οικουμενική διασπορά των «κατακρύψεων» οπτικοποείται μέσω της παρουσίασης της αλληλογραφίας του καλλιτέχνη. Πρόκειται για τα ντοκουμέντα των δράσεων του με την αποστολή καρτών σε φίλους του όπου αποτυπώνεται φωτογραφικά η κατάκρυψη ή απλά αναγγέλεται. Όσο για το αν αυτές ανά τον κόσμο δράσεις του κρύβουν κάποια πρόθεση υστεροφημίας ο καλλιτέχνης λέει: «Δεν με ενδιαφέρει η υστεροφημία αλλά το παρόν. Πρέπει οι παρόντες να καταλάβουν ότι κινδυνεύει το είδος μας. Η τέχνη είναι ένα πανανθρώπινο μήνυμα. Ο ποιητής όμως δεν είναι ηγέτης, αλλά έχει την ικανότητα να αφυπνίσει τις συνειδήσεις. Ότι θα μείνει από εμάς είναι η τέχνη. Αν οι δεινόσαυροι έκαναν τέχνη, θα ξέραμε κάτι περισσότερο για αυτούς πέρα από τα οστά τους».

Βίντεο και φωτογραφικό υλικό περιέχει ο χώρος που αποτυπώνει την απόδοση τιμών του Δημήτρη Αληθεινού σε ναούς αφιερωμένους στις θεότητες από όλο το φάσμα των θρησκειών. «Το κάνω επειδή είμαι Έλληνας» λέει ο καλλιτέχνης και εξηγεί ότι οι έλληνες ήταν οι μοναδικοί που ενώ είχαν δώδεκα ναούς οι βωμοί τους ήταν 13. «Είχαν χώρο για το διαφορετικό, το ξένο. Κάτι σπάνιο».

Σύντομο βιογραφικό του εικαστικού

Ο Δημήτρης Αληθεινός γεννήθηκε το 1945 στην Αθήνα πόλη όπου εξακολουθεί να ζει και να εργάζεται. Σπούδασε ζωγραφική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα στο εργαστήριο του Ν. Νικολάου (1968-1970) και στην Academia di Belle Arti στη Ρώμη και αρχιτεκτονική στην Ecole Speciale d'Architecture στο Παρίσι (1970-73). Το 1980 εκπροσώπησε την Ελλάδα στην Μπιενάλε Νέων στο Παρίσι, το 1983 στην Μπιενάλε του Σάο Πάολο, το 1989 στην Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης και το 1998 στην Μπιενάλε του Καῒρου. Εκτός από εικαστικός είναι και συγγραφέας. Το 1997 εκπροσώπησε την Ελλάδα στην Μπιενάλε της Βενετίας. Από τις εκδόσεις Εστία κυκλοφορούν η συλλογή διηγημάτων του «Ιστορίες ενός Ρευστού έργου» (1997) και το μυθιστόρημά του «Αν δεις το Χρόνο πες του ότι πέρασα» (2008). Από το 1972 μέχρι σήμερα έχει πραγματοποιήσει 30 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έχει συμμετάσχει σε περίπου 100 ομαδικές.
*Μέχρι και τις 10 Μαρτίου (κάθε μέρα 5-7μμ, Πέμπτη 5-8μμ, Σαββατοκύριακα 12-3μμ) θα ζωντανεύει το Συμβάν που πρωτοπαρουσιάστηκε το 1973 στο Πνευματικό Καλλιτεχνικό Κέντρο «Ώρα». Θα ακολουθήσουν η Χωρίς Τίτλο δράση που παρουσιάστηκε στην πρώτη του ατομική έκθεση το 1972 στον Δεσμό (12 Μαρτίου -7 Απριλίου) και η δράση 16 βιβλία - 16 απόψεις που πραγματοποιήθηκε το 1980 στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας (9 Απριλίου -5 Μαΐου).

Το έργο «Αναφορά στον Μαντένια» θα παρουσιάζεται στο ΕΜΣΤ κάθε Πέμπτη στις 7μμ.

ΤΙ: Δημήτρης Αληθεινός – Αναδρομική, η οποία θα διαρκέσει έως τις 26 Μαΐου 2013.
ΠΟΥ: Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (Κτίριο Ωδείου Αθηνών, Βασ. Γεωργίου Β' 17 -19 και Ρηγίλλης).
ΠΟΤΕ: Έως 26 Μάιου. Ώρες λειτουργίας: Τριτ.-Κυρ.: 11:00-19:00, Πέμ.: 11.00-22.00.