Το κληροδότημα του Carl Sagan
Γράφει ο Διονύσης Π. Σιμόπουλος*
Γνώρισα τον Carl Sagan για πρώτη φορά στα τέλη του 1971 σ’ ένα συνέδριο στην Ουάσιγκτον όταν παρουσίασε μια μικρή επιχρυσωμένη πλακέτα αλουμινίου μεγέθους 23Χ15 εκατοστών, δικής του έμπνευσης, που θα μεταφέρονταν στο Διάστημα από τις διαστημοσυσκευές Pioneer 10 και 11. Πράγματι το Pioneer 10 εκτοξεύτηκε τον Μάρτιο του 1972, και την επόμενη χρονιά, όταν το Pioneer 11 ξεκινούσε το δικό του ταξίδι στο Διάστημα, τον Απρίλιο του 1973, ξεκινούσα κι εγώ την δική μου περιπέτεια στο Ευγενίδειο Πλανητάριο.
Οι δύο αυτές διαστημοσυσκευές, ήσαν τα πρώτα ανθρώπινα κατασκευάσματα που είχαν σκοπό να προσπεράσουν τον πλανήτη Δία, ενώ πάνω στην μικρή πλακέτα ήταν χαραγμένο, σε «επιστημονική» γλώσσα, ένα μήνυμα που ήταν κωδικοποιημένο με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι εύκολη η αποκρυπτογράφησή του από έναν τεχνολογικά ανεπτυγμένο εξωγήινο πολιτισμό. Το μήνυμα αυτό περιελάμβανε τις βασικότερες πληροφορίες για τον τόπο, τον χρόνο και τη φύση των κατασκευαστών του. Σήμερα το Pioneer 10 βρίσκεται σε απόσταση 110 περίπου Αστρονομικών Μονάδων (όπου μία Α.Μ. είναι ίση με την απόσταση Γης-Ηλίου ή 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα) και κατευθύνεται, με ταχύτητα 43.300 χλμ. την ώρα, προς την περιοχή του λαμπρού άστρου Λαμπαδία (άλφα Ταύρου ή Αλδεβαράν) το οποίο βρίσκεται σε απόσταση 68 ετών φωτός και το οποίο θα προσπεράσει σε 1.700.632 χρόνια.
Αλλά παρασύρθηκα! Ο Carl Sagan, λοιπόν, ήταν τότε 38 ετών και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Cornell στην Ιθάκη της Νέας Υόρκης, αλλά είχε ήδη διαμορφώσει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκλαΐκευση της επιστήμης στο ευρύ κοινό. Κι εκείνη η παρουσίαση δόθηκε με τόσο ενθουσιασμό, αλλά και τέτοια απλότητα, ώστε χωρίς αμφιβολία επηρέασε έντονα και το δικό μου μετέπειτα ενδιαφέρον για την εκλαΐκευση της αστρονομίας. Ήταν εμφανές ότι ο Sagan διέθετε όλα εκείνα τα εφόδια για μια σωστή επικοινωνία με το κοινό. Χρησιμοποιούσε έναν απλό (αλλά όχι απλοϊκό) και κατανοητό λόγο με πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή του ακροατηρίου του. Κι αν μερικές φορές παρασύρονταν, γρήγορα «επανέρχονταν» «μεταφράζοντας» σωστά και άμεσα την αντίδραση των ακροατών του.
Χωρίς αμφιβολία, όμως, αυτό που τον έκανε, μερικά χρόνια αργότερα, έναν από τους πλέον αναγνωρίσιμους αστρονόμους σ’ ολόκληρο τον κόσμο, ήταν η τηλεοπτική σειρά «Κόσμος: Ένα Προσωπικό Ταξίδι» την οποία έγραψε και παρουσίασε. Ήταν μία σειρά 13 ωριαίων ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε το 1978-1979 με ένα κόστος 8 περίπου εκατομμυρίων δολαρίων και προβλήθηκε για πρώτη φορά το 1980 στη Δημόσια Τηλεόραση των ΗΠΑ. Έκτοτε η σειρά αυτή παρουσιάστηκε σε 60 συνολικά χώρες (περιλαμβανομένης και της Ελλάδας) με 500 εκατομμύρια θεατές. Εντύπωση έκανε επίσης και η μουσική επένδυση της σειράς, με κλασσικά κυρίως θέματα, αλλά και ορισμένα μουσικά κομμάτια του δικού μας Βαγγέλη Παπαθανασίου, με ιδιαίτερα εντυπωσιακή την μουσική των τίτλων από τον δίσκο του με τίτλο «Ignacio». Η σειρά, πάντως, εκείνη και ο τρόπος που είχε παρουσιαστεί είχε μεγάλη επίδραση και στη δική μου εξέλιξη και πορεία.
Το βασικό μάθημα και η παρακαταθήκη του Carl Sagan ήταν, για μένα τουλάχιστον, όσα μας είπε για τη Ζωή, τη Γη και το Σύμπαν. Έλεγε, λοιπόν, ότι αυτός ο πλανήτης, αυτός ο γαλάζιος σφαιρικός κόσμος, που είναι μετέωρος στο σκοτάδι του Διαστήματος, είναι το σπίτι μας που όλα αυτά τα χρόνια μας προστατεύει στο αέναο ταξίδι του στο Διάστημα. Πάνω του βρίσκονται όλοι όσοι αγαπάμε, όλοι όσοι γνωρίζουμε και κάθε ανθρώπινο ον που έχει ζήσει μέχρι τώρα. Το σύνολο της χαράς και της λύπης μας, κάθε είδους θρησκεία και ιδεολογία, κάθε είδους οικονομικές μεταρρυθμίσεις και πειραματισμοί, κάθε κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, κάθε ήρωας και προδότης, κάθε δημιουργός και καταστροφέας πολιτισμών, κάθε βασιλιάς και δουλοπάροικος, κάθε ζευγάρι ερωτευμένων, κάθε πατέρας και μητέρα, κάθε παιδί, κάθε εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε ηθικολόγος και κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε σουπερστάρ και κάθε βεντέτα της μικρής και της μεγάλης οθόνης. Κάθε άγιος αλλά και κάθε αμαρτωλός στην ιστορία της ανθρωπότητας έζησε πάνω σ’ αυτήν τη γαλαζόλευκη σφαίρα, πάνω σ’ αυτόν τον απειροελάχιστο κόκκο άμμου, στην απεραντοσύνη του Σύμπαντος με τα δισεκατομμύρια των γαλαξιών, τα τρισεκατομμύρια των άστρων και τους τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων πλανήτες.
Μας είπε, επίσης, και κάτι ακόμη: ότι στη διάρκεια της γέννησης του Σύμπαντος γεννήθηκαν δύο χημικά στοιχεία, το Υδρογόνο και το Ήλιο, ενώ όλα τα υπόλοιπα που υπάρχουν ελεύθερα στη φύση, γεννήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων, στις θερμοπυρηνικές τους αντιδράσεις και στις επιθανάτιες αστρικές τους εκρήξεις. Χωρίς τις αστρικές εκρήξεις των σουπερνόβα δεν θα υπήρχαν πλανήτες και δορυφόροι. Χωρίς τις σουπερνόβα δεν θα υπήρχε η Γη, δεν θα υπήρχαν βράχια και βότσαλα, δεν θα υπήρχαν φυτά και ζώα. Χωρίς τις εκρήξεις των σουπερνόβα, δεν θα υπήρχε ο άνθρωπος. Ολόκληρη η ύλη στα σώματά μας, όλα τα χημικά στοιχεία που το αποτελούν, φτιάχτηκε στην "κόλαση" τέτοιων αστρικών θανάτων. Είμαστε δηλαδή αστράνθρωποι που δημιουργηθήκαμε από χημικά στοιχεία φτιαγμένα στις θανατηφόρες εκρήξεις υπεργιγάντιων άστρων. Είμαστε όλοι μας αστρόσκονη, και κάποια μέρα θα ξαναγυρίσουμε στα άστρα. Γιατί ακόμη κι όταν πεθάνουμε, τα χημικά στοιχεία των σωμάτων μας δεν πρόκειται να εξαφανιστούν, αλλά θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν στο Σύμπαν.
Όπως μας λένε σήμερα οι σύγχρονοι βιολόγοι, το πρώτο ζωντανό κύτταρο στη Γη εμφανίστηκε πριν από 4 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια, και οι απ’ ευθείας απόγονοί του διατρέχουν σήμερα ολόκληρο το σώμα μας με την μορφή των κυττάρων του αίματος στις φλέβες και τις αρτηρίες μας. Επί πλέον, καθένας από μάς αναπνέει σήμερα μόρια που είχαν στο παρελθόν αναπνεύσει, πριν από εμάς, ο Μωυσής, ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Χριστός. Είμαστε αλληλένδετα δεμένοι μεταξύ μας και μ’ όλους όσους πέρασαν πριν από μάς. Καθένας μας περιλαμβάνει μέσα του ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια κύτταρα, εκ των οποίων το 90% δεν είναι ανθρώπινα κύτταρα. Τα σώματά μας αποτελούν μιαν ολάκερη κοινωνία, αλλά χωρίς όλους αυτούς τους άλλους μικροοργανισμούς δε θα μπορούσαμε να ζήσουμε ούτε μία στιγμή, ούτε ένα δευτερόλεπτο.
Επί πλέον, καθένα από τα ανθρώπινα κύτταρά μας διαθέτει 400 δισεκατομμύρια μόρια, τα οποία εκτελούν εκατομμύρια διαφορετικές δραστηριότητες με τα τρισεκατομμύρια των ατόμων από τα οποία αποτελούνται. Η συνολική χημική δραστηριότητα που εκτελείται στο εσωτερικό των κυττάρων μας είναι πραγματικά απίστευτη. Οι βιολόγοι υπολογίζουν ότι εκτελούνται ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων ενέργειες κάθε στιγμή που περνάει. Αριθμητικά, μιλάμε για έναν αριθμό, ο οποίος αποτελείται από τη μονάδα ακολουθούμενη από 24 μηδενικά. Σ’ ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου το σώμα μας έχει εκτελέσει δέκα φορές περισσότερες δραστηριότητες απ’ όλα τ’ άστρα που υπάρχουν στο Σύμπαν.
Όλα αυτά, λοιπόν, και όλα όσα άλλα μας έμαθε για την Ζωή, τη Γη και το Σύμπαν, είναι, για όλους όσους μας άγγιξε το πέρασμα του Carl Sagan από τη ζωή μας, ένα πραγματικά ανεκτίμητο κληροδότημα.
* Ο Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι Φυσικός, Αστρονόμος και Διευθυντής του Ευγενίδειου Πλανηταρίου. Με στόχο τη σωστή μαζική επιμόρφωση έχει γράψει πάνω από 500 σενάρια με θέματα επιστημονικής επιμόρφωσης σε σειρές εκπομπών για την τηλεόραση, όπως «Κόκκινοι Γίγαντες - Άσπροι Νάνοι», «Εξερευνητές», «Στα Μονοπάτια των Άστρων», «Τηλεγνώσεις», «Παράθυρο στο Σύμπαν», κλπ, καθώς επίσης και πολυάριθμα βιβλία αστρονομίας.
Γνώρισα τον Carl Sagan για πρώτη φορά στα τέλη του 1971 σ’ ένα συνέδριο στην Ουάσιγκτον όταν παρουσίασε μια μικρή επιχρυσωμένη πλακέτα αλουμινίου μεγέθους 23Χ15 εκατοστών, δικής του έμπνευσης, που θα μεταφέρονταν στο Διάστημα από τις διαστημοσυσκευές Pioneer 10 και 11. Πράγματι το Pioneer 10 εκτοξεύτηκε τον Μάρτιο του 1972, και την επόμενη χρονιά, όταν το Pioneer 11 ξεκινούσε το δικό του ταξίδι στο Διάστημα, τον Απρίλιο του 1973, ξεκινούσα κι εγώ την δική μου περιπέτεια στο Ευγενίδειο Πλανητάριο.
Οι δύο αυτές διαστημοσυσκευές, ήσαν τα πρώτα ανθρώπινα κατασκευάσματα που είχαν σκοπό να προσπεράσουν τον πλανήτη Δία, ενώ πάνω στην μικρή πλακέτα ήταν χαραγμένο, σε «επιστημονική» γλώσσα, ένα μήνυμα που ήταν κωδικοποιημένο με τέτοιον τρόπο ώστε να είναι εύκολη η αποκρυπτογράφησή του από έναν τεχνολογικά ανεπτυγμένο εξωγήινο πολιτισμό. Το μήνυμα αυτό περιελάμβανε τις βασικότερες πληροφορίες για τον τόπο, τον χρόνο και τη φύση των κατασκευαστών του. Σήμερα το Pioneer 10 βρίσκεται σε απόσταση 110 περίπου Αστρονομικών Μονάδων (όπου μία Α.Μ. είναι ίση με την απόσταση Γης-Ηλίου ή 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα) και κατευθύνεται, με ταχύτητα 43.300 χλμ. την ώρα, προς την περιοχή του λαμπρού άστρου Λαμπαδία (άλφα Ταύρου ή Αλδεβαράν) το οποίο βρίσκεται σε απόσταση 68 ετών φωτός και το οποίο θα προσπεράσει σε 1.700.632 χρόνια.
Αλλά παρασύρθηκα! Ο Carl Sagan, λοιπόν, ήταν τότε 38 ετών και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Cornell στην Ιθάκη της Νέας Υόρκης, αλλά είχε ήδη διαμορφώσει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εκλαΐκευση της επιστήμης στο ευρύ κοινό. Κι εκείνη η παρουσίαση δόθηκε με τόσο ενθουσιασμό, αλλά και τέτοια απλότητα, ώστε χωρίς αμφιβολία επηρέασε έντονα και το δικό μου μετέπειτα ενδιαφέρον για την εκλαΐκευση της αστρονομίας. Ήταν εμφανές ότι ο Sagan διέθετε όλα εκείνα τα εφόδια για μια σωστή επικοινωνία με το κοινό. Χρησιμοποιούσε έναν απλό (αλλά όχι απλοϊκό) και κατανοητό λόγο με πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή του ακροατηρίου του. Κι αν μερικές φορές παρασύρονταν, γρήγορα «επανέρχονταν» «μεταφράζοντας» σωστά και άμεσα την αντίδραση των ακροατών του.
Χωρίς αμφιβολία, όμως, αυτό που τον έκανε, μερικά χρόνια αργότερα, έναν από τους πλέον αναγνωρίσιμους αστρονόμους σ’ ολόκληρο τον κόσμο, ήταν η τηλεοπτική σειρά «Κόσμος: Ένα Προσωπικό Ταξίδι» την οποία έγραψε και παρουσίασε. Ήταν μία σειρά 13 ωριαίων ντοκιμαντέρ που γυρίστηκε το 1978-1979 με ένα κόστος 8 περίπου εκατομμυρίων δολαρίων και προβλήθηκε για πρώτη φορά το 1980 στη Δημόσια Τηλεόραση των ΗΠΑ. Έκτοτε η σειρά αυτή παρουσιάστηκε σε 60 συνολικά χώρες (περιλαμβανομένης και της Ελλάδας) με 500 εκατομμύρια θεατές. Εντύπωση έκανε επίσης και η μουσική επένδυση της σειράς, με κλασσικά κυρίως θέματα, αλλά και ορισμένα μουσικά κομμάτια του δικού μας Βαγγέλη Παπαθανασίου, με ιδιαίτερα εντυπωσιακή την μουσική των τίτλων από τον δίσκο του με τίτλο «Ignacio». Η σειρά, πάντως, εκείνη και ο τρόπος που είχε παρουσιαστεί είχε μεγάλη επίδραση και στη δική μου εξέλιξη και πορεία.
Το βασικό μάθημα και η παρακαταθήκη του Carl Sagan ήταν, για μένα τουλάχιστον, όσα μας είπε για τη Ζωή, τη Γη και το Σύμπαν. Έλεγε, λοιπόν, ότι αυτός ο πλανήτης, αυτός ο γαλάζιος σφαιρικός κόσμος, που είναι μετέωρος στο σκοτάδι του Διαστήματος, είναι το σπίτι μας που όλα αυτά τα χρόνια μας προστατεύει στο αέναο ταξίδι του στο Διάστημα. Πάνω του βρίσκονται όλοι όσοι αγαπάμε, όλοι όσοι γνωρίζουμε και κάθε ανθρώπινο ον που έχει ζήσει μέχρι τώρα. Το σύνολο της χαράς και της λύπης μας, κάθε είδους θρησκεία και ιδεολογία, κάθε είδους οικονομικές μεταρρυθμίσεις και πειραματισμοί, κάθε κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, κάθε ήρωας και προδότης, κάθε δημιουργός και καταστροφέας πολιτισμών, κάθε βασιλιάς και δουλοπάροικος, κάθε ζευγάρι ερωτευμένων, κάθε πατέρας και μητέρα, κάθε παιδί, κάθε εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε ηθικολόγος και κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε σουπερστάρ και κάθε βεντέτα της μικρής και της μεγάλης οθόνης. Κάθε άγιος αλλά και κάθε αμαρτωλός στην ιστορία της ανθρωπότητας έζησε πάνω σ’ αυτήν τη γαλαζόλευκη σφαίρα, πάνω σ’ αυτόν τον απειροελάχιστο κόκκο άμμου, στην απεραντοσύνη του Σύμπαντος με τα δισεκατομμύρια των γαλαξιών, τα τρισεκατομμύρια των άστρων και τους τρισεκατομμύρια τρισεκατομμυρίων πλανήτες.
Μας είπε, επίσης, και κάτι ακόμη: ότι στη διάρκεια της γέννησης του Σύμπαντος γεννήθηκαν δύο χημικά στοιχεία, το Υδρογόνο και το Ήλιο, ενώ όλα τα υπόλοιπα που υπάρχουν ελεύθερα στη φύση, γεννήθηκαν στο εσωτερικό των άστρων, στις θερμοπυρηνικές τους αντιδράσεις και στις επιθανάτιες αστρικές τους εκρήξεις. Χωρίς τις αστρικές εκρήξεις των σουπερνόβα δεν θα υπήρχαν πλανήτες και δορυφόροι. Χωρίς τις σουπερνόβα δεν θα υπήρχε η Γη, δεν θα υπήρχαν βράχια και βότσαλα, δεν θα υπήρχαν φυτά και ζώα. Χωρίς τις εκρήξεις των σουπερνόβα, δεν θα υπήρχε ο άνθρωπος. Ολόκληρη η ύλη στα σώματά μας, όλα τα χημικά στοιχεία που το αποτελούν, φτιάχτηκε στην "κόλαση" τέτοιων αστρικών θανάτων. Είμαστε δηλαδή αστράνθρωποι που δημιουργηθήκαμε από χημικά στοιχεία φτιαγμένα στις θανατηφόρες εκρήξεις υπεργιγάντιων άστρων. Είμαστε όλοι μας αστρόσκονη, και κάποια μέρα θα ξαναγυρίσουμε στα άστρα. Γιατί ακόμη κι όταν πεθάνουμε, τα χημικά στοιχεία των σωμάτων μας δεν πρόκειται να εξαφανιστούν, αλλά θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν στο Σύμπαν.
Όπως μας λένε σήμερα οι σύγχρονοι βιολόγοι, το πρώτο ζωντανό κύτταρο στη Γη εμφανίστηκε πριν από 4 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια, και οι απ’ ευθείας απόγονοί του διατρέχουν σήμερα ολόκληρο το σώμα μας με την μορφή των κυττάρων του αίματος στις φλέβες και τις αρτηρίες μας. Επί πλέον, καθένας από μάς αναπνέει σήμερα μόρια που είχαν στο παρελθόν αναπνεύσει, πριν από εμάς, ο Μωυσής, ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Χριστός. Είμαστε αλληλένδετα δεμένοι μεταξύ μας και μ’ όλους όσους πέρασαν πριν από μάς. Καθένας μας περιλαμβάνει μέσα του ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια κύτταρα, εκ των οποίων το 90% δεν είναι ανθρώπινα κύτταρα. Τα σώματά μας αποτελούν μιαν ολάκερη κοινωνία, αλλά χωρίς όλους αυτούς τους άλλους μικροοργανισμούς δε θα μπορούσαμε να ζήσουμε ούτε μία στιγμή, ούτε ένα δευτερόλεπτο.
Επί πλέον, καθένα από τα ανθρώπινα κύτταρά μας διαθέτει 400 δισεκατομμύρια μόρια, τα οποία εκτελούν εκατομμύρια διαφορετικές δραστηριότητες με τα τρισεκατομμύρια των ατόμων από τα οποία αποτελούνται. Η συνολική χημική δραστηριότητα που εκτελείται στο εσωτερικό των κυττάρων μας είναι πραγματικά απίστευτη. Οι βιολόγοι υπολογίζουν ότι εκτελούνται ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων ενέργειες κάθε στιγμή που περνάει. Αριθμητικά, μιλάμε για έναν αριθμό, ο οποίος αποτελείται από τη μονάδα ακολουθούμενη από 24 μηδενικά. Σ’ ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου το σώμα μας έχει εκτελέσει δέκα φορές περισσότερες δραστηριότητες απ’ όλα τ’ άστρα που υπάρχουν στο Σύμπαν.
Όλα αυτά, λοιπόν, και όλα όσα άλλα μας έμαθε για την Ζωή, τη Γη και το Σύμπαν, είναι, για όλους όσους μας άγγιξε το πέρασμα του Carl Sagan από τη ζωή μας, ένα πραγματικά ανεκτίμητο κληροδότημα.
* Ο Διονύσης Π. Σιμόπουλος είναι Φυσικός, Αστρονόμος και Διευθυντής του Ευγενίδειου Πλανηταρίου. Με στόχο τη σωστή μαζική επιμόρφωση έχει γράψει πάνω από 500 σενάρια με θέματα επιστημονικής επιμόρφωσης σε σειρές εκπομπών για την τηλεόραση, όπως «Κόκκινοι Γίγαντες - Άσπροι Νάνοι», «Εξερευνητές», «Στα Μονοπάτια των Άστρων», «Τηλεγνώσεις», «Παράθυρο στο Σύμπαν», κλπ, καθώς επίσης και πολυάριθμα βιβλία αστρονομίας.
