Οι κώδικες της εφηβείας: Όσα πρέπει να γνωρίζει ο γονιός

γράφει ο Κούκης Δημήτρης, ψυχολόγος (BA, MSc) - συστημικός ψυχοθεραπευτής

Ταραγμένη περίοδος η εφηβεία… και παρεξηγημένη. Σαν να πρόκειται για μία «ασθένεια», που πρέπει σύντομα να ξεπεραστεί.

Κι όμως μας διαφεύγει σταθερά το κομβικό στοιχείο της εφηβείας, που την κάνει συναρπαστική. Ταυτίζουμε λανθασμένα την εφηβεία με τη ρήξη, την αμφισβήτηση, την υπέρμετρη σεξουαλικότητα, την αντιδραστικότητα, ενώ το πρωταρχικό ζήτημα αποτελεί ο σχηματισμός ταυτότητας.

Η αναπτυξιακή φάση της εφηβείας στέκεται, ως μία «ανακεφαλαίωση» των προηγούμενων ετών. Η προεφηβεία θυμίζει την ταχύτατη σωματική ανάπτυξη της βρεφικής ηλικίας, η μέση εφηβική ηλικία μοιάζει με τη σταδιακή απομάκρυνση από την οικογένεια και την ένταξη σε ομάδες συνομήλικων στην προσχολική ηλικία και τέλος τα τελευταία εφηβικά χρόνια παραπέμπουν στη σχολική ηλικία με την κατάκτηση γνώσεων, την κοινωνική ωρίμανση, την προοδευτική αυτονόμηση. Οι όποιες δυσλειτουργίες των εφήβων συνεπώς θα πρέπει να αναζητηθούν σε πρότερα αναπτυξιακά στάδια κι όχι στη δήθεν «αντιφατική» και «παράδοξη» περίοδο της εφηβείας.

Όταν η εφηβεία και η μέση ηλικία συναντιούνται στην οικογένεια

Παραλλήλως στην ηλικιακή αυτή φάση ενυπάρχει μία σύμπτωση. Καθώς τα παιδιά συναντούν την εφηβεία, οι γονείς μπαίνουν στη μέση ενήλικη ζωής τους. Κοινές προκλήσεις, όπως αλλαγές σε προτεραιότητες, συναισθήματα πρωτόγνωρα, ανατροπές, ωρίμανση, νέα νοηματοδότηση στη ζωή… απασχολούν γονείς και παιδιά, σε διαφορετική ασφαλώς βάση και διάσταση. Κι ιδίως όταν η συζυγική σχέση έχει αντικατασταθεί πλήρως από την γονεϊκότητα, η ενότητα της οικογένειας στηρίζεται αποκλειστικά στην ύπαρξη του παιδιού και στη φροντίδα του. Ο έφηβος καθώς ωριμάζει, αυτονομείται κι απομακρύνεται… μοιραία κινδυνεύει η διατήρηση της οικογένειας. Τότε είναι που η εφηβεία φαντάζει απειλητική από όλα τα μέλη της οικογένειας και είτε οι γονείς παρεμποδίζουν την αυτονόμηση, είτε το παιδί παραμένει στο στάδιο της εξάρτησης της παιδικής ηλικίας. Με απώτερο σκοπό όλων να διατηρηθεί η συνοχή της οικογένειας.

Μόνο αν εντάξουμε την εφηβεία σε ένα τέτοιο οικογενειακό πρίσμα μπορούμε αφενός να αποκωδικοποιήσουμε τις δυσκολίες της και αφετέρου να κατανοήσουμε τους λόγους, που η επικοινωνία με τους εφήβους θεωρείται αδύνατη.

Για να καταλάβεις τον έφηβο, πρέπει πρώτα να καταλάβεις τον εαυτό σου

Για να καταλάβει κάποιος έναν έφηβο, πρέπει να έχει πρώτα συμφιλιωθεί με τον δικό του έφηβο εαυτό. Ενήλικες που κρύβουν μέσα τους έναν έφηβο που δεν τον σεβάστηκαν, δεν τον άκουσαν ή δεν τον άφησαν να μιλήσει, να θυμώσει, να κάνει λάθη... αντιδρούν και δεν ακούν. Κάθε έφηβος δε μας χαρίζει τίποτα εύκολα. Ούτε την εκτίμησή του, ούτε την εμπιστοσύνη του, ούτε το σεβασμό του. Απαιτεί κατανόηση και υπομονή, καμάρι και ελευθερία. Κι αν δεν τα βρει, αντιδρά με ειρωνεία, με απαξίωση, με σιωπή ή με θόρυβο. Κι αυτό δυσκολεύει, θυμώνει και μπερδεύει τους γονείς, που δεν είναι προετοιμασμένοι για αυτή την αναπτυξιακή εξέλιξη. Άλλωστε ο έφηβος μάς καθρεφτίζει. Μας επιστρέφει όσα φοβόμαστε να παραδεχτούμε: την αλλαγή, την αλήθεια, τη ρήξη, το άγνωστο, την ανάγκη για νόημα. Χρειάζεται γονείς και έφηβοι να συστηθούμε ξανά, να κάνουμε μία «αναβάθμιση λογισμικού». Είναι τόσο απλό; Όχι. Αποτελεί καθημερινή δοκιμασία.

Πώς να ακούμε για να μας μιλήσουν

Το ερώτημα «πώς να μιλήσουμε στο έφηβο, ώστε να μας ακούσει…» χρειάζεται να αντιστραφεί και να επαναδιατυπωθεί: «πώς πρέπει να ακούμε το παιδί μας, ώστε αυτό να μας μιλήσει…». Κι όταν ο νέος αισθάνεται αόρατος στο σπίτι του και κανείς δεν του δείχνει εμπιστοσύνη, αναζητά αναγνώριση έξω από το σπίτι.

Στρέφεται στην παρέα και συγκινείται από συνομηλίκους, που «φλερτάρουν» με την παραβατική συμπεριφορά και τη βία. Στη σειρά Adolescence αναδεικνύεται ένας κώδικας επικοινωνίας, μία «γλώσσα» που χρησιμοποιούν οι έφηβοι για να κρύβουν και να εκφράζουν ταυτόχρονα την πληγή τους.

Η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά των εφήβων δε συνιστά απλώς ποινικό αδίκημα. Αποτελεί ψυχολογικό και κοινωνικό φαινόμενο, που απαιτεί ολιστική προσέγγιση. Η ευθύνη δεν βαραίνει μόνο τον εκάστοτε δράστη, αλλά και την κοινωνία που τον διαμόρφωσε. Για να προλάβουμε τη νεανική παραβατικότητα και την ωμή βία, πρέπει πρώτα να «ακούσουμε» τη σιωπή. Τη σιωπή γύρω από τα συναισθήματα, το σώμα, την οργή, την ενοχή, τη δίψα για αποδοχή. Παιδιά αναπτύσσονται, χωρίς ποτέ να τα ρωτήσει κανείς «πώς νιώθεις μέσα σου;». Και τότε, το ένστικτο της βίας γίνεται μέσο επικοινωνίας. Εκδίκηση. Αυτοεπιβεβαίωση.

Πρόληψη: να επενδύσουμε στη σχέση

Η πρόληψη της νεανικής βίας ξεκινά πολλά χρόνια πριν εκδηλωθεί. Είναι καθημερινή πράξη εμπιστοσύνης στη σύνδεση. Απαιτείται να επενδύσουμε από το νηπιαγωγείο στη συναισθηματική νοημοσύνη, ώστε να προλάβουμε τις εκρήξεις και τις κραυγές. Η εφηβική βία τρέφεται με την αποξένωση και προλαμβάνεται με τη σχέση. Να απορρίψουμε το μοιραίο και να αναζητήσουμε τη χαρά. Να εμπιστευθούμε τους εφήβους και να τους επιτρέψουμε την αυτονόμηση τους. Να πιστέψουμε στη δημιουργικότητα και τη ζωντάνια τους.