Η Δύναμη της Συνήθειας: Τόμας Μπέρνχαρτ δια χειρός Γιάννου Περλέγκα στις Ροές

Υπάρχουν «λαϊκές»  παραστάσεις που είναι φτιαγμένες για να είναι εύληπτες και να μπορεί να τις παρακολουθήσει το μεγάλο ακροατήριο. Αυτό δεν σημαίνει αναγκαστικά κάτι για την ποιότητα της παράστασης. Σημαίνει όμως συνήθως για τη θεατρική γλώσσα που επιλέγει να χρησιμοποιήσει και για το πώς αυτή η γλώσσα συνεισφέρει ή δεν συνεισφέρει στην παράσταση.

Η Δύναμη της Συνήθειας που σκηνοθετεί ο Γιάννος Περλέγκας στο θέατρο Ροές δεν ανήκει στις «εύκολες» παραστάσεις. Το κείμενο έχει  εσωτερικό ειρμό, που συχνά είναι φαινομενικά ακατανόητος, οι δράσεις πάνω στη σκηνή δεν είναι με προφανή τρόπο συσχετισμένες με τα όσα ακούγονται, και ορισμένοι από τους ρόλους είναι λιγάκι «θολοί». Επιπρόσθετα, η σύμπραξη του Περλέγκα με την ομάδα «Και όμως κινείται», η οποία δεν αποτελείται από ηθοποιούς, σημαίνει ότι μεγάλο μέρος της παράστασης και των όσων θέλει να εκπέμψει έχουν τη μορφή της σωματικής έκφρασης.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Ο Γιάννος Περλέγκας, ένας από τους σημαντικότερους έλληνες θεατρικούς σκηνοθέτες της γενιάς του επέλεξε αυτή τη φορά ένα έργο του Τόμας Μπέρνχαρτ. "Η Δύναμη της Συνήθειας" είναι ένα πυκνό συναισθηματικά κείμενο που ξεφεύγει από τα όρια του θεατρικού έργου. Αν και κρατάει σε γενικές γραμμές τη θεατρική φόρμα, κινείται σε φιλοσοφικά και ενδοσκοπικά μονοπάτια, όπως οι πιο λογοτεχνικές στιγμές του σπουδαίου αυστριακού, και έχει την αύρα του μεταμοντέρνου – για «καταιγιστικές μετατοπίσεις θεμάτων και συναισθημάτων», μιλά η παρουσίαση της έκδοσης (Κάπα Εκδοτική), στην οποία τη μετάφραση του κειμένου υπογράφει ο Γιάννος Περλέγκας.

Όποιος έχει διαβάσει τον λογοτεχνικό Μπέρνχαρτ, έχει ίσως διαπιστώσει την ιδιαίτερη αναγνωστική εμπειρία που προσφέρει το γραπτό του. Είναι σχεδόν πάντα απλό κείμενο που κλωθογυρίζει εμμονικά γύρω από κάποια σκέψη του πρωταγωνιστή, η οποία επαναλαμβάνεται αρκετές φορές πριν στο μυαλό του εισέλθει και κάτι ακόμη. Αυτό το «κάτι ακόμη» με τη σειρά του επαναλαμβάνεται πολλές φορές, σχεδόν πυρετικά, μέχρι να προστεθεί το επόμενο μικρό «κάτι ακόμη». Ο αναγνώστης ζει τις σελίδες· γίνεται κοινωνός της πίεσης που υφίστανται οι χαρακτήρες του Μπέρνχαρτ όχι όμως εξ αφηγήσεως, αλλά μέσω αναγνωστικού βιώματος: Είναι μέσα στο μυαλό τους κατά την αργή και καταστροφική τους διέλευση από τα στάδια της υποτυπώδους πλοκής που φαίνεται να αρκεί για να τους καταρρακώσει. Το κείμενο του Μπέρνχαρτ δεν μένει στις γραμμένες λέξεις και τα λόγια, αλλά βγαίνει από το χαρτί και σε γραπώνει με μια νοητική λες «σωματικότητα». 

Ο Περλέγκας επιχειρεί μια σκηνοθεσία που μοιάζει πολύ με τον τρόπο γραφής του Μπέρνχαρτ. Το νόημα όσων συμβαίνουν αφηγηματικά και κινητικά επί σκηνής είναι συγκεχυμένο. Όμως η γραμμική πορεία των πραγμάτων ή η κατανόηση των γεγονότων δεν είναι ζητούμενο. Το θέμα -ένας ιδιοκτήτης τσίρκο που στην πραγματικότητα θέλει να ανεβάσει μια παράσταση υψηλής κλασικής μουσικής-είναι πεδίο αυτο-οικτιρμού και ψυχολογικής αυτοκριτικής. Τι είναι υψηλό, τι είναι λαϊκό, τι αξίζει να κυνηγάμε και πόσο μακριά είμαστε και από τα δύο; Ο επικεφαλής του τσίρκο - δημιουργός, έχει τις φιλοδοξίες του που μοιάζουν φοβερά με ματαιοδοξίες, το έχει πλέον καταλάβει αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτα. Κάπως έτσι, έχοντας αυτή τη συνείδηση ή μάλλον ακριβώς επειδή έχει αυτή τη συνείδηση- οδεύει προς το κενό, το ασήμαντο τίποτα. Με την ασημαντότητα θα μείνει τελικά παρά τις προσπάθειές του. Πώς να μην είναι αυτό σπαραχτικό για έναν δημιουργό;

Ο Γιάννος Περλέγκας εμπλέκει τους ακροβάτες και χορευτές της ομάδας σε διαδοχικά επεισόδια κίνησης που μοιάζουν παροξυσμικά και υπογραμμίζουν τις αντίστοιχες ή αντίθετες διαθέσεις του κειμένου. Βλέπουμε μια παράσταση που θα μπορούσε να είναι παράσταση τσίρκου και η οποία προσπαθεί (;) να είναι κάτι υψηλότερο. Σε αντίθεση με τον ήρωα του Μπερνχαρτ όμως, ο Περλέγκας το καταφέρνει. Κάπου εδώ υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον οξύμωρο:

Αν η παράσταση που βλέπουμε στο θέατρο Ροές πετύχει τον σκοπό της, μεταφέροντας την λογοτεχνική στόχευση του Μπέρνχαρτ, θα πρέπει να νιώσουμε πως ήταν μια ακόμη αποτυχημένη προσπάθεια του χαρακτήρα του έργου να κάνει κάτι υψηλό. Όμως είναι η βιωματική ανάγνωση που επιβάλει ο Μπέρνχαρτ η οποία «αναγκάζει» τον σκηνοθέτη να εκπέμψει αυτή την αίσθηση αποτυχίας προς τους θεατές, προς εμάς. Έτσι, όταν βιώνουμε (και όχι απλώς παρακολουθούμε) την αποτυχία του ιδιοκτήτη του τσίρκου και όταν δυσκολευόμαστε να συνθέσουμε τα νοήματα της σκηνοθεσίας η παράσταση του Περλέγκα φτάνει στον στόχο της.

Για εμένα αυτή η συνειδητοποίηση ήρθε εντελώς συναισθηματικά μετά το τέλος της παράστασης και ενώ τα ερωτήματα για το τι παρακολούθησα ήταν όσες και οι βεβαιότητες. Περπατώντας προς το μετρό, ένιωσα το βαρύ συναίσθημα ότι μόλις είχα ζήσει την αποτυχία της ζωής ενός δημιουργού· την υπέροχη πορεία προς τη ματαιότητα. Μαζί είδα και μια πρόταση απαλλαγής από το άγχος με το οποίο μας φορτώνει το ψώνιο μας και η επιθυμία για αναγνώριση: τον ευεργετικό αυτοσαρκασμό  

Η Δύναμη της Συνήθειας είναι μια εξαιρετικά πνευματώδης παράσταση που διατείνει τη θεατρική φόρμα και αξιοποιεί την ιδιοφυΐα ενός μεγάλου λογοτέχνη για να φτιάξει ένα συναίσθημα που δυσκολεύεσαι να της αναγνωρίσεις. Καλοκουρδισμένη και συνεπής με την έμπνευση του δημιουργού της, ο οποίος δουλεύει με πολύ ταλαντούχους συνεργάτες. Να πάτε να τη δείτε αν έχετε όρεξη για διαφορετικό θέατρο που θα σας δώσει μια ακόμη οπτική της θεατρικής γλώσσας.

Σκηνοθεσία-Μετάφραση: Γιάννος Περλέγκας
Δημιουργική ομάδα: Γιάννος Περλέγκας, Χριστίνα Σουγιουλτζή, Νώντας Δαμόπουλος, Αντιγόνη Λινάρδου, Πάνος Σολδάτος, Φίλιππος Βασιλείου, Μαρία Αθανασοπούλου, Φανή Μουζάκη και Federico Bustamante.
Επί σκηνής: Νώντας Δαμόπουλος, Αντιγόνη Λινάρδου, Γιάννος Περλέγκας, Πάνος Σολδάτος, Χριστίνα Σουγιουλτζή
Φωτογραφία: Χριστίνα Γεωργιάδου