Τι συμβαίνει στην ανασκαφή του Λέχαιου;

Το 44 π.Χ., όλη η Ελλάδα βρίσκεται υπό ρωμαϊκή κατοχή. Όλη; Ναι. Δεν υπάρχει εδώ γαλατικό χωριό που να αντιστέκεται για πάντα στον κατακτητή. Τότε είναι που, με βάση τα όσα ξέραμε ως τώρα, ο αυτοκράτορας Ιούλιος Καίσαρας στέλνει στην ερειπωμένη Κόρινθο μεγάλο αριθμό απελεύθερων, πρώην δούλων από τη Ρώμη, που ιδρύουν αποικία και ξαναχτίζουν την πόλη.

Εκατόν δύο χρόνια έχουν περάσει από τότε που ο Ρωμαίος στρατηγός Λεύκιος Μόμμιος έχει κάνει σκόνη και θρύψαλα την άλλοτε σπουδαία πόλη, δεύτερη τη τάξει μόνο μετά την Αθήνα, και στην Κόρινθο δεν υπάρχει τίποτα: Τα σπίτια έχουν καεί, οι άνδρες έχουν σκοτωθεί, γυναίκες και παιδιά έχουν πουληθεί για σκλάβοι στη Ρώμη. Οι Κορίνθιοι έχουν πληρώσει ακριβά την υπεροψία που περιγράφει ο Στράβωνας: «Όταν ήταν υποταγμένοι στον Φίλιππο, όχι μόνο συμμερίζονταν τα φιλόδοξα σχέδιά του αλλά και προσωπικά αντιμετώπιζαν τους Ρωμαίους τόσο υπεροπτικά, ώστε κάποιοι απ’ αυτούς είχαν το θράσος, όταν οι Ρωμαίοι πρέσβεις περνούσαν έξω από τα σπίτια τους, να τους περιλούζουν με ακαθαρσίες. Γι’ αυτά και για άλλα που έκαναν τιμωρήθηκαν τελικά πολύ σύντομα». Οι Ρωμαίοι έποικοι φτάνουν λοιπόν στην πόλη (το 44 π.Χ. είπαμε, δεν προσέχεις) και ιδρύουν εκεί την πρώτη τους αποικία… Ή μήπως όχι;

Το Lechaion Harbor and Settlement Land Project είναι η μεγάλη αρχαιολογική ανασκαφή που συνεχίζεται συστηματικά από πέρυσι στο Λέχαιο, το αρχαίο λιμάνι της Κορίνθου και τον οικισμό γύρω του. Συνεργασία της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας, υπό την διεύθυνση του καθηγητή Γιώργου Σπυρόπουλου, Αναπληρωτή Προϊσταμένου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κορινθίας, με συνδιευθυντή τον καθηγητή Paul D. Scotton του California State University Long Beach, η ανασκαφή έχει φέρει στο φως νέα δεδομένα, που ανατρέπουν όσα νομίζαμε πως ξέρουμε ως τώρα.

«Η ανασκαφή μας είναι χρήσιμη και απαραίτητη» εξηγεί ο δρ. Σπυρόπουλος, «όχι επειδή ανασκάπτουμε το λιμάνι και έναν οικισμό, που είναι πλέον γνωστό ότι ήταν μεγάλος και περιλάμβανε οχυρωματικά τείχη, κυκλικά κτίρια, γειτονιές, δρόμους και πολυάριθμες κατασκευές, αλλά και επειδή πιστεύουμε –με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα σχεδόν είμαστε σίγουροι– ότι ο ρωμαϊκός οικισμός στο λιμάνι και όχι η περίφημη πόλη επάνω στην αρχαία Κόρινθο ίσως ήταν το πρώτο επίκεντρο της αποικιακής δραστηριότητας των Ρωμαίων. Δηλαδή πρώτα εγκαταστάθηκαν εδώ. Αν αυτό αποδειχθεί αληθές (που σχεδόν έχει αποδειχθεί πλέον) όχι μόνο απαιτεί σημαντικές αναθεωρήσεις της περιφερειακής ιστορίας της Κορινθίας, αλλά θα συμβάλλει επίσης σε ευρύτερες συζητήσεις για τη ρωμαϊκή αποικιακή πρακτική».

Ο δρ. Γιώργος Σπυρόπουλος, ανάμεσα στις δύο αψίδες των ρωμαϊκών βασιλικών που έφερε στο φως η ανασκαφή

Καθώς περπατάμε στις λουλουδιασμένες εκτάσεις γύρω από τη μικρή λίμνη που σχηματίζεται στην εσοχή του αρχαίου λιμανιού, ούτε που υποψιαζόμαστε τον αριθμό των κτιρίων που υπέδειξαν οι γεωφυσικές και μαγνητομετρικές μελέτες κάτω από τα πόδια μας. Η ανασκαφή, που είναι ενεργή για δύο περίπου μήνες τον χρόνο, επικεντρώνεται προς το παρόν σε τέσσερα σημεία (τις περιοχές Α, Β, Γ και Δ) υπάρχουν όμως πολλά ακόμα κτίρια, και έξω από τις περιοχές αυτές, που θα χρειαστεί να ανασκαφούν.

Ξέρουμε, άλλωστε, ήδη από άλλες πρόσφατες έρευνες πως το λιμάνι στο Λέχαιο είναι κατά πάσα πιθανότητα 500 χρόνια παλαιότερο απ’ όσο νομίζαμε. «Ήταν ένας από τους σημαντικότερους κόμβους εμπορίου σε όλη τη Μεσόγειο», εξηγεί ο δρ. Σπυρόπουλος, «ξεκινώντας ήδη από την ύστερη γεωμετρική περίοδο, δηλαδή περίπου το 740 έως 730 π.Χ., ενώ ήταν σε χρήση και κατά τη μυκηναϊκή εποχή, αν όχι και νωρίτερα. Τώρα βρισκόμαστε στο ρωμαϊκό επίπεδο. Οι προηγούμενοι περίοδοι βρίσκονται πιο κάτω, καθώς έχουν βρεθεί ελληνιστικά, ελληνικά, μυκηναϊκά αλλά και νεολιθικά υλικά σε όλη την περιοχή».

Η Κόρινθος έκανε το Λέχαιο, ή το Λέχαιο την Κόρινθο;

Η σπουδαιότερη μέχρι στιγμής ανακάλυψη είναι οι δύο ρωμαϊκές βασιλικές της περιοχής Γ: Η πρώτη της εποχής του Αυγούστου, η δεύτερη από την εποχή των Φλαβίων. Στα ρωμαϊκά χρόνια, οι βασιλικές δεν ήταν βέβαια εκκλησίες, αλλά μεγάλα διοικητικά κέντρα, τμήμα των οποίων χρησιμοποιούταν για δικαστικές υποθέσεις. Όταν αργότερα, στα χριστιανικά χρόνια, οι βασιλικές μετατρέπονται σε χώρους λατρείας, το συγκεκριμένο τμήμα γίνεται αυτό που γνωρίζεις σήμερα ως νάρθηκα της εκκλησίας.

Τμήματα των βασιλικών, καλυμμένα εν αναμονή της επανέναρξης των ανασκαφών τον ερχόμενο Μάιο

Οι δύο βασιλικές του Λέχαιου αποτελούνται από τρία κλίτη –το μεσαίο υπερυψωμένο, με μεγάλα παράθυρα από τα οποία το φως του ήλιου έλουζε τον γιγάντιο χώρο δημιουργώντας μυστηριακή ατμόσφαιρα, και προκαλώντας δέος στον επισκέπτη. Οι εντυπωσιακές τους αψίδες είναι διαδοχικές, η μία μοιάζει να κλείνει την πρώτη –γεγονός παράξενο, που μπορεί ωστόσο να εξηγείται από κάποια μεγάλη καταστροφή, μια πλημμύρα ίσως, που προκάλεσε ζημιές στην αρχική αψίδα, η οποία χρονολογείται όπως είπαμε στην εποχή του Οκταβιανού Αύγουστου.

Η Περιοχή Γ σε κάτοψη (στα δεξιά διακρίνονται οι δύο διαδοχικές αψίδες των βασιλικών)

Κι εδώ είναι που το πράγμα γίνεται (ακόμα πιο) ενδιαφέρον: Αν υπάρχει στο Λέχαιο ένα τόσο μεγάλο διοικητικό κέντρο την εποχή εκείνη, δηλαδή γύρω στο 27 π.Χ., αυτό σημαίνει πως ο οικισμός εδώ προϋπήρχε της Αρχαίας Κορίνθου, στην οποία μάλιστα ξέρουμε ότι, αν και η αποικία ιδρύθηκε το 44 π.Χ., για τα επόμενα 40 με 50 χρόνια δεν υπήρξε κάποια ιδιαίτερη οικοδομική δραστηριότητα. Όπως εξηγεί ο δρ. Σπυρόπουλος, κατά πάσα πιθανότητα το Λέχαιο ήταν μια μεγάλη κοινότητα με την δική της περιφερειακή κυβέρνηση, και αργότερα μεταφέρθηκε όλο αυτό προς τα πάνω, εκεί που σήμερα βρίσκεται η Αρχαία Κόρινθος. Με άλλα λόγια, η διαδρομή των Ρωμαίων στην αρχαία οδό Λεχαίου, που συνέδεε την πόλη της Κορίνθου με το λιμάνι, έγινε ανάποδα από αυτό που είχαμε ως τώρα κατά νου. Το γιατί, μένει να απαντηθεί.

Μην φεύγεις, έχει κι άλλο

Δεν είναι, βέβαια, μόνο αυτά όσα έχει φέρει μέχρι στιγμής στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη: Στην περιοχή Α έχουμε μια στοά με κτίρια το ένα δίπλα στο άλλο και κιονοστοιχία μπροστά τους. «Η ανασκαφή αυτής της περιοχής θα συμβάλλει επίσης στη χρονολόγηση του χώρου, καθώς τα περισσότερα από τα παλαιότερα ευρήματά μας (μυκηναϊκά, γεωμετρικά και πρωτοκορινθιακά) προέρχονται από το εσωτερικό αυτού του κτιρίου, και τον χώρο γύρω του» εξηγεί ο δρ. Σπυρόπουλος. Στην ίδια περιοχή, σημειώνει ο ίδιος, «βρέθηκαν και δύο τοίχοι, οι οποίοι από κατασκευαστικής άποψης δε λένε τίποτα σημαντικό, αλλά προσφέρουν πάρα πολλά στοιχεία για την χρονολόγηση. Είναι το λεγόμενο ‘σώμα καταστροφής’, όταν βρίσκουμε ανάμεικτα υλικά που έχουν πέσει το ένα πάνω στο άλλο, και τα οποία μας δείχνουν το πότε εγκαταλείφθηκε ένα κτίριο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, στα τέλη του 5ου με αρχές του 6ου μ.Χ. αιώνα τοποθετούμε την εγκατάλειψη του λιμένα όπως ήταν». Κι εδώ υπάρχει ένα δεύτερο μεγάλο γιατί –ένας από τους πρωταρχικούς στόχους της συγκεκριμένης έρευνας είναι να το απαντήσει.

Τέλος, στην περιοχή Δ βρέθηκε ένα μυστηριώδες κυκλικό οικοδόμημα, το οποίο αρχικά οι αρχαιολόγοι υπέθεσαν, μιας που βρισκόμαστε σε λιμάνι, πως θα μπορούσε να είναι φάρος. Οι διαστάσεις του, όμως, ήταν γιγάντιες. «Βρήκαμε δύο ομόκεντρους κυκλικούς τοίχους» εξηγεί ο δρ. Σπυρόπουλος, «στους οποίους κάναμε δύο τομές. Στο εσωτερικό του κτιρίου βρέθηκαν τμήματα σαρκοφάγου. Επρόκειτο για μαυσωλείο, και μάλιστα τεραστίων διαστάσεων. Η εξωτερική του διάμετρος είναι 29 μέτρα, η εσωτερική 7,9 μέτρα, και εκείνη του εσωτερικού θαλάμου 5,8 μέτρα. Συγκριτικά, μιλάμε για το ένα τρίτο του μαυσωλείου του Αυγούστου στη Ρώμη. Ο έξυπνος γεωμετρικός ιστός και η κυκλική διάταξή του, θα μπορούσαν να υποδηλώνουν κινήσεις ουράνιων σωμάτων, κάτι που συμβαίνει πάρα πολύ συχνά στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική».

Η μικρή λίμνη που δημιουργείται στην εσοχή του λιμανιού εξαφανίζεται τους καλοκαιρινούς μήνες

Μπορώ να τα δω όλα αυτά από κοντά;

Σε συνεννόηση με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας, από τα τέλη Μαΐου που θα ξαναξεκινήσει η ανασκαφή, θα μπορείς. Για περίπου δύο μήνες κάθε χρόνο, η ανασκαφή είναι ενεργή, με την συμμετοχή πολλών διαφορετικών πανεπιστημίων του εξωτερικού. Από φέτος μάλιστα, θα συμμετάσχει για πρώτη φορά και το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, υπό την επίβλεψη της Νίκης Ευελπίδου, καθηγήτριας Γεωμορφολογίας στο τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος.

Ενδεικτικά, στην έρευνα συμμετέχουν, μεταξύ άλλων, η Katherine Harrington του National Science Foundation, ο Dylan Rogers του Florida State University, η Maggie Beeler από το University of Pittsburg και ο Ross Brendle από το Converse University, αλλά και ειδικοί ερευνητές, μεταξύ των οποίων ο Αναστάσιος Αντωνάρας από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στην Θεσσαλονίκη, ο Daniel Fallu, μεταδιδακτορικός ερευνητής του Tromso University Museum, ο Adolfo Fernanez από το University of Vigo και η Evi Margaritis του The Cyprus Institute.