Τα ψυχολογικά προβλήματα που αφήνει η οικογένεια

Γράφει ο Δημήτρης Κούκης, Ψυχολόγος (ΒA, MSc) – Ψυχοθεραπευτής/κέντρο ψυχοθεραπείας «ψυχής άκος»

Η οικογένεια έχει ενοχοποιηθεί αμέτρητες φορές για τα αρνητικά στοιχεία της συμπεριφοράς των ανθρώπων εντός της κοινωνίας. Από το ανήσυχο παιδί στο νηπιαγωγείο, μέχρι τον αγενή οδηγό του λεωφορείου, η σκέψη όλων συχνά οδηγείται στην κακή αγωγή, που έλαβε από τους γονείς του.

Η παραδοχή ότι για τα περισσότερα ψυχολογικά προβλήματα του ανθρώπου ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό η οικογένεια, που μεγάλωσε, είναι η μισή αλήθεια. Η άλλη μισή αλήθεια είναι, πως αν και τα οικογενειακά βαρίδια που κουβαλάει ο καθένας δημιουργούν πολλές και ποικίλες δυσλειτουργίες, έχουμε την επιλογή να απαλλαγούμε από αυτά και να συνεχίσουμε τη ζωή μας απελευθερωμένοι και πιο δυνατοί. Με μία προϋπόθεση: να επιθυμήσουμε την αλλαγή και να αγωνιστούμε για αυτή ενάντια στις σκιές του οικογενειακού μας παρελθόντος.

Ας αναφέρουμε κάποιες από αυτές τις σκιές κι εγγραφές της παιδικής ηλικίας, που δυσκολεύουν την καθημερινότητά, περιορίζουν την ελευθερία και καθορίζουν την ενήλικη ζωή.

Υπερπροστασία

 Οι γονείς συχνά επιδιώκουν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους, προστατεύοντάς τα από τις δυσκολίες. Ονειρεύονται να μην τους λείψει τίποτα και να περιορίσουν στο ελάχιστο τα εμπόδια από τη ζωή τους. Παιδιά τέτοιων οικογενειών αναπτύσσονται σε μία γυάλα προστασίας και όταν επιχειρούν να αυτονομηθούν οδηγούνται σε αλλεπάλληλες αποτυχίες και επιστρέφουν, ως αποτυχημένοι, πίσω στο πατρικό τους.

 «Μη στεναχωριέσαι»

Οι γονείς εκπαιδεύουν τα παιδιά σε μία ψεύτικη αίσθηση προσωπικής αδυναμίας κι ανωριμότητας. Συναισθήματα, όπως αυτά του πόνου, της θλίψης, της απελπισίας, της στεναχώριας μοιάζουν απαγορευμένα στη ζωή και τείνουν να αποτελούν ένδειξη αδυναμίας. Η αγωνιώδης γονεϊκή επίκληση «μη στεναχωριέσαι» απευθύνεται σε εκείνον που την διατυπώνει. Στην πραγματικότητα λέγεται: «μη στεναχωριέσαι, πέρνα καλά, γιατί δεν αντέχω δυσάρεστες καταστάσεις».

Σύγκριση

Η σύγκριση των γονέων προς τα παιδιά τους, με σκοπό να τα κινητοποιήσουν και να προκαλέσουν δήθεν το φιλότιμό τους αποτελεί μία τοξική συνήθεια. Η χαρά, το καμάρι, το βλέμμα της ικανοποίησης αντικαθίσταται από την πίκρα και την κούραση. Η αίσθηση της απογοήτευσης, λόγω των συνεχών συγκρίσεων, ξεκινά στην παιδική ηλικία και παραμένει για πάντα. Μέσα από τις συγκρίσεις μεταξύ αδελφών, ξαδέλφων, συμμαθητών εξωτερικεύονται προσωπικές άλυτες εμπλοκές των γονέων.

«Σύνδρομο του καλού παιδιού»

Παιδικές ματαιώσεις ενηλίκων μεταμορφώνονται σε αγωνιώδεις προσδοκίες προς την επόμενη γενιά. Γονείς που «φορτώνουν» τα παιδιά τους με τις δικές τους προσδοκίες και ζητούν από τα παιδιά να ικανοποιήσουν τις δικές τους βαθύτερες επιθυμίες και όνειρα. Παρατηρούμε τα παιδιά αυτά να αγωνίζονται διαρκώς να ικανοποιήσουν τους γονείς τους και να καλύψουν ενήλικες ανάγκες. Εμπλέκονται σε μαθησιακές υπερπροσπάθειες, σε εξαντλητικές προπονήσεις, σε εντατικά μαθήματα μουσικής, σε κοπιώδεις διδασκαλίες και πολύωρες μελέτες. Συνεπώς, καλούνται τα παιδιά να φροντίσουν τους γονείς κι όχι το αντίστροφο, όπως θα ήταν αναμενόμενο. Η κατάσταση αυτή ταλαιπωρεί την παιδική ψυχή και καταστρέφει την χαρά της παιδικότητας. Από πολύ νωρίς καλείται ο νέος άνθρωπος να επιλέξει ανάμεσα στο ρόλο του καλού παιδιού ή στον πραγματικό του εαυτό.

Επιλέγει συνήθως να καλύψει τις ανάγκες και τις επιθυμίες των γονιών, που τόσο πολύ αγαπάει. Και ασφαλώς παραμερίζει τα δικά του «θέλω», τη δική του ευχαρίστηση και απόλαυση. Αν αρνηθεί να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του ρόλου του, παύει να είναι αποδεκτός, δε λαμβάνει ανατροφοδότηση κι ενίσχυση για τίποτα, καταπιέζεται συναισθηματικά, λόγω μίας αθόρυβης απόρριψης. Δίχως να είναι στο ελάχιστο ελεύθερη επιλογή του, καταλήγει να φροντίζει κι όχι να φροντίζεται.

«Tα παιδία δεν παίζει»

 Η παιδικότητα τείνει να εκλείψει και τα παιδιά δεν παίζουν, όσο η ηλικία τους απαιτεί. Τα παιδιά της χαράς και της ζωής καταλήγουν παιδιά του καθήκοντος. Η γκρίνια αντικαθιστά την απόλαυση και η κούραση τη ζωντάνια. Ο προσωπικός ελεύθερος χρόνος αποτελεί πολυτέλεια για τους νέους ανθρώπους, οι οποίοι δεν μαθαίνουν να σχετίζονται μεταξύ τους, να ερωτεύονται τη μάθηση, τη γνώση, τη φύση, δεν αγαπούν το σχολείο και το βιβλίο. Η δημιουργικότητα και η φαντασία κρύβονται πίσω από τη στεγνή διεκπεραίωση καθημερινών υποχρεώσεων, οι οποίες όλες αποσκοπούν σε κάποιο συγκεκριμένο «ενήλικο» στόχο.

Ενοχές

Η ελληνική οικογένεια συχνά αποτελεί ένα κλειστό σύστημα, που δεν επιτρέπει το άνοιγμα και βασικό συστατικό της στέκεται διαρκώς η ενοχοποίηση. Η ενοχή εμποδίζει την αλλαγή, καθώς ακινητοποιεί και εξαντλεί την επιθυμία. Ντρεπόμαστε για ό,τι κάνουμε και καταστρέφουμε τη ζωντάνια για βελτίωση κι ανατροπή. Η ανημποριά και η αυτολύπηση γεννά πληγή και η πληγή οδηγεί σε νέες ενοχές.

Συναισθηματικός εκβιασμός

Μετά την ενοχοποίηση ακολουθεί ο εκβιασμός. Όταν κάποιο μέλος επιχειρεί να αυτονομηθεί, ξεκινά ο συναισθηματικός εκβιασμός. Η μητέρα περιγράφει τις θυσίες στις οποίες υποβλήθηκε για να μεγαλώσει το παιδί. Ο πατέρας περιγράφει ότι δεν χώρισε, προκειμένου να μη διαλυθεί η οικογένεια και προτίμησε να διαλυθεί ψυχολογικά ο ίδιος. Επιστρατεύεται η απειλή του θανάτου, καθώς μεγεθύνονται προβλήματα υγείας… Μέσα από ενοχές κι εκβιασμούς παραμένουν πολλοί εγκλωβισμένοι στο ρόλο του παιδιού και με τρόπο ανώριμο κάνουν αδιέξοδες σχέσεις κι αποτυχημένους γάμους, προκειμένου να συνεχίσουν να καλύπτουν επιθυμίες γονέων.

Αδικία

Μεγαλώνουν πολλά παιδιά με βαθύ το αίσθημα ότι αδικούνται. Γονείς που μεταφέρουν συστηματικά στο παιδί τους την πικρία, την αίσθηση της «αδικίας» από τον δάσκαλοί, ότι ο προπονητής το αγνοεί, ότι ο συμμαθητής το κακομεταχειρίζεται, ότι το εκπαιδευτικό σύστημα το απωθεί… κι ότι το ίδιο δε φέρει καμία ευθύνη για τις αποτυχίες του. Η γονεϊκή αγωνία για δικαίωση του παιδιού, η διαρκής πίκρα από τη συσσωρευμένη «αδικία» καταστρέφει τη δυνατότητα στο μέλλον για την ικανότητα για χαρά, για διεκδίκηση, για κοινωνικοποίηση. Αποκτά αξία κάποιος τελικά, αν αποδειχθεί θύμα. Η νοοτροπία αυτή καθηλώνει την παιδική ψυχή και η πίκρα από την αδικία στερεί κάθε ευχαρίστηση.

Προφανώς, όλα τα παραπάνω και πολλά άλλα οδηγούν σε εμπλοκές και δυσλειτουργίες στην ενήλικη ζωή και εμποδίζουν την ανέφελη προσωπική ανάπτυξη. Προκαλούν μικρά ή μεγάλα συναισθηματικά τραύματα και μειώνουν την ψυχική ανθεκτικότητα στις δυσκολίες. Παράλληλα, αν πραγματικά θέλουμε να υπερβούμε το βάρος από το παρελθόν μας και να εξελιχθούμε, χρειάζεται να σταματήσουμε να κατηγορούμε τους γονείς μας και το παρελθόν μας και αντ’ αυτού να εστιάσουμε στο παρόν μας και να αναλάβουμε την ευθύνη της ζωής μας. Αποδεικνύεται πιο εύκολο να κατηγορούμε τους γονείς μας, αντί να εστιάσουμε στο παρόν και να απομακρυνθούμε από τη σκιά των παιδικών αντιξοοτήτων.