Δεισιδαιμονίες: Το «μάτι» και άλλες βασκανίες
Ποιες είναι οι ρίζες των πιο γνωστών προλήψεων; Μαύρες γάτες, σπασμένοι καθρέφτες, κακά μάτια και άλλες δεισιδαιμονίες βρίσκουν την εξήγησή τους.
του Γιώργου Κόκουβα
Γιατί… φτυνόμαστε μεταξύ μας για να μη βασκαθούμε; Πώς μπορεί κάποιος να μας φέρει ζάλη μ’ ένα του κακιασμένο βλέμμα; Πώς επικράτησε ο ρατσισμός ενάντια στις μαύρες γάτες και γιατί δεν παντρευόμαστε τα δίσεκτα έτη; Από τις πιο γνωστές διεθνείς προλήψεις μέχρι τις εγχώριες… πατροπαράδοτες βασκανίες, εντοπίζουμε τις ρίζες των πλέον διαδεδομένων στην Ελλάδα δεισιδαιμονιών.
*Το κακό μάτι
Η πιο γνωστή στα μέρη μας βασκανία δεν είναι άλλη από το μάτιασμα, την μεταφορά δηλαδή κακής – έως καταστροφικής ενέργειας σε κάποιον από ένα «κακό μάτι». Η βασκανία αναφέρεται στον πόθο που έχουν οι άνθρωποι για κάτι ή κάποιον που δεν μπορούν να αποκτήσουν, κι έτσι ο πόθος παίρνει την μορφή ζήλιας, και η ζήλια επενεργεί με τρόπο καταστροφικό προς το αντικείμενο του κακοπροαίρετου θαυμασμού. Οι μέθοδοι ξεματιάσματος είναι πολλοί, ενώ έχουν δημιουργηθεί πάνω τους επιπλέον δειδιδαιμονίες – π.χ. δεν μπορεί ένα άτομο να μάθει την τέχνη του ξεματιάσματος σε άτομο του ίδιου φύλου.
Η δοξασία του ματιάσματος πιθανότατα προέρχεται από τους αρχαίους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής, οι οποίοι "δαιμονοποιούσαν" τους ανθρώπους της βόρειας Ευρώπης, που ήταν ανοιχτόχρωμοι και με γαλανά μάτια - εξού και η πεποίθηση πως οι γαλανομάτηδες ματιάζουν ευκολότερα. Εκείνοι δεν ακολουθούσαν τις θρησκείες και τις τελετουργίες τους και, θεωρούμενοι ως ασεβείς, κηλιδώθηκαν ως άτομα που μπορούν να επιφέρουν αρνητικές επιπτώσεις με το βλέμμα τους. Επίσης, γι' αυτό και το "φυλαχτό" ενάντια στο μάτι έχει την μορφή γαλάζιου ματιού.
Κάποια «όπλα» ενάντια στο μάτι είναι το σκόρδο και το κρεμμύδι, που λόγω της καυστικότητας τους εμποδίζουν το κακό μάτι να κάνει το κακό - γι’ αυτό και λέμε «σκόρδα στα μάτια σου». Επίσης, τα διαφόρων ειδών φυλαχτά και η «γαλάζια χάντρα» θεωρούνται εξίσου αποτελεσματικά.
*Φτου να μη σε βασκάνω!
Το… φτύσιμο είναι ένας από τους πιο διαδεδομένους τρόπους να αποφευχθεί το μάτιασμα. Όταν θαυμάζουμε κάτι πολύ, το «φτύνουμε» τρεις φορές για να μην το ματιάσουμε, ενώ όταν θέλουμε να αποφύγουμε το κακό μάτι, «φτύνουμε» τον κόρφο μας και… κουνιόμαστε από τη θέση μας. Το φτύσιμο συμβολίζει τον αποτροπιασμό προς το κακό μάτι, ενώ, όπως διαβάζουμε εδώ http://www.fokidanet.com/?action=cmsshow&cid=52&id=35&mid=47,52 , παλαιότερα σε χωριά της Φωκίδας, όταν δεν βρισκόταν ο «ένοχος» για το μάτιασμα κάποιου, «μάζευαν φτύματα από 40 ανθρώπους, τα οποία έδιναν στον άρρωστο να πιει για να γειάνει. Ίσως για να αποφευχθούν τα πιο πάνω απαράδεκτα για την υγεία των παιδιών κυρίως, η εκκλησία καθιέρωσε ειδική ευχή για την περίπτωση της βασκανίας».
*Η μαύρη γάτα
Η θέα μιας μαύρης γάτας προκαλεί ακόμη και σήμερα ανατριχίλες σε πολύ κόσμο που πιστεύει ότι τα άτυχα ζωάκια φέρνουν κακή τύχη λόγω χρώματος. Πώς εξηγείται αυτή η δοξασία; Η πιο διαδεδομένη άποψη αναφέρει πως η αιγυπτιακή θεότητα Bast είχε την μορφή μαύρης θηλυκής γάτας και λατρευόταν από τους Αιγύπτιους μέχρι που έφτασε στα μέρη τους ο χριστιανισμός. Οι Χριστιανοί φρόντισαν να δαιμονοποιήσουν στοιχεία άλλων θρησκειών, γι’ αυτό και διέδωσαν πως οι μαύρες γάτες είναι μεταμφιεσμένοι δαίμονες.
*Το σταύρωμα των δαχτύλων
Άλλη μια δεισιδαιμονία που φροντίζει να προστατεύσει αυτόν που το κάνει από την κακή τύχη και αντίστοιχα να προσελκύσει την καλή, έχει πιθανότατα θρησκευτικές ρίζες. Στην ουσία, πρόκειται για τον σχηματισμό με τα δύο δάχτυλα του σχήματος ενός κεκλιμένου σταυρού, ο οποίος μας εξασφαλίζει καλή τύχη. Σε κάποιες χώρες, αντί για τον δείκτη και τον μέσο, χρησιμοποιούν για το σταύρωμα τον αντίχειρα, τον οποίο διπλώνουν και τυλίγουν με τα υπόλοιπα δάχτυλα.
*Μην περνάς κάτω από σκάλα
Υπάρχουν πολλές ερμηνείες που προσπαθούν να εξηγήσουν την δοξασία περί σκάλας. Οι πιο πειστικές είναι οι εξής: Κατ’ αρχήν, το σχήμα της σκάλας παραπέμπει στις κρεμάλες του Μεσαίωνα, και ως εκ τούτου κυκλοφόρησε η άποψη πως όποιος περνά κάτω από σκάλα, θα βρει παρόμοιο θάνατο. Κατά μία άλλη άποψη, θεωρείται πως το τριγωνικό σχήμα της σκάλας συμβολίζει την Αγία Τριάδα, και πως το να εισβάλλεις ανάμεσά της θεωρείται βλασφημία. Τέλος, οι Αιγύπτιοι είχαν συνδέσει το σχήμα της σκάλας με τις πυραμίδες, περνώντας κάτω από τις οποίες, κάποιος μπορούσε να «σπάσει» την ιερότητά τους.
*Το δίσεκτο έτος
Οι προλήψεις που συνοδεύουν τα δίσεκτα έτη – αυτά δηλαδή που ο ίδιος ο άνθρωπος όρισε να έχουν 366 αντί για 365 ημέρες – έλκουν τις ρίζες τους στα ρωμαϊκά χρόνια, στην πρώτη δηλαδή περίοδο καθιέρωσής του δίσεκτου έτους. Οι άνθρωποι, ως συνήθως, τείνουν να δίνουν υπερφυσικές εξηγήσεις σε όσα δεν κατανοούν, γι’ αυτό και μην ξέροντας γιατί υπάρχει μια επιπλέον ημέρα, πίστευαν ότι ο Φεβρουάριος είναι μήνας εξιλέωσης στην σκοτεινές θεότητες, και πως ο θεός του Κάτω Κόσμου κυκλοφορούσε ανάμεσά τους. Η δοξασία πέρασε στην Ελλάδα με την μορφή «γρουσουζιάς» για οποιοδήποτε νέο ξεκίνημα σε ένα δίσεκτο έτος – κυρίως στους γάμους, που κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι… καταδικασμένοι να αποτύχουν.
*Το γρουσούζικο 13
Γιατί θα μπορούσε ο αριθμός 13 να θεωρείται… «κακορίζικος»; Την απάντηση την δίνει η Βίβλος. Ο δέκατος τρίτος μαθητής του Ιησού, ήταν και αυτός που τον πρόδωσε, στέλνοντάς τον στον σταυρό για μερικά αργύρια. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτός είναι ο λόγος που το «13» προκαλεί αναστάτωση σε όσους πιστεύουν σε δειδιδαιμονίες.
*Ο σπασμένος καθρέφτης
Τα είδωλα ανήκαν πάντα «μεταφυσικό» - πόσο μάλλον όταν πρόκειται για το δικό σου είδωλο, που φαίνεται σε έναν καθρέφτη. Από την αρχαιότητα, το καθρέφτισμα κάποιου θεωρούταν πως αναπαριστούσε την ψυχή του, γι’ αυτό και αν ο καθρέφτης σπάσει, συνεπάγεται καταστροφή και κίνδυνο για την ψυχή. Η προσθήκη των «επτά ετών γρουσουζιάς» έγινε από τους Ρωμαίους, που πίστευαν στην ανανέωση της ψυχής κάθε επτά χρόνια.
*Ο Μάρτης
Η απλώς χαριτωμένη πια συνήθεια της τοποθέτησης κόκκινης κλωστής στο χέρι μας κάθε 1η του Μαρτίου «για να μην μας κάψει ο ήλιος», έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία Ελλάδα. Τότε, όχι μόνο φορούσαν «Μάρτη», αλλά στόλιζαν με παρόμοιο τρόπο το άγαλμα της Θεάς Αθηνάς. Σύμφωνα με τον Παυσανία, αυτή η πρόληψη έφτασε στα μέρη μας από την Αίγυπτο. Οι αρχαίοι Αθηναίοι, στο τέλος του μήνα, έπλεναν την κλωστή στον Ιλισσό και την έκρυβαν για τους υπόλοιπους έντεκα μήνες, μέχρι την επόμενη χρήση της. Όσο πιο παλιά γινόταν, τόσο πιο γούρικη ήταν – γι’ αυτό και περνούσε από γενιά σε γενιά. Στο Βυζάντιο, η κόκκινη κλωστή έγινε χρυσή, και στο τέλος του μήνα την έκαιγαν και διάβαζαν το μέλλον στις στάχτες της. Στην συνέχεια, επικράτησε η γνωστή συνήθεια της ερυθρόλευκης κλωστής, που βασίζεται στην εξής δοξασία: Η λευκή κλωστή συμβολίζει το πρωινό φως, ενώ η κόκκινη τον μεσημεριανό «κάψιμο» από τον ήλιο. Την εποχή εκείνη, το ηλιοκαμένο δέρμα δεν ήταν ιδιαίτερα επιθυμητό, γι’ αυτό και φορούσαν τον Μάρτη ώστε να το αποφύγουν.
Γιατί… φτυνόμαστε μεταξύ μας για να μη βασκαθούμε; Πώς μπορεί κάποιος να μας φέρει ζάλη μ’ ένα του κακιασμένο βλέμμα; Πώς επικράτησε ο ρατσισμός ενάντια στις μαύρες γάτες και γιατί δεν παντρευόμαστε τα δίσεκτα έτη; Από τις πιο γνωστές διεθνείς προλήψεις μέχρι τις εγχώριες… πατροπαράδοτες βασκανίες, εντοπίζουμε τις ρίζες των πλέον διαδεδομένων στην Ελλάδα δεισιδαιμονιών.
*Το κακό μάτι Η πιο γνωστή στα μέρη μας βασκανία δεν είναι άλλη από το μάτιασμα, την μεταφορά δηλαδή κακής – έως καταστροφικής ενέργειας σε κάποιον από ένα «κακό μάτι». Η βασκανία αναφέρεται στον πόθο που έχουν οι άνθρωποι για κάτι ή κάποιον που δεν μπορούν να αποκτήσουν, κι έτσι ο πόθος παίρνει την μορφή ζήλιας, και η ζήλια επενεργεί με τρόπο καταστροφικό προς το αντικείμενο του κακοπροαίρετου θαυμασμού. Οι μέθοδοι ξεματιάσματος είναι πολλοί, ενώ έχουν δημιουργηθεί πάνω τους επιπλέον δειδιδαιμονίες – π.χ. δεν μπορεί ένα άτομο να μάθει την τέχνη του ξεματιάσματος σε άτομο του ίδιου φύλου.
Η δοξασία του ματιάσματος πιθανότατα προέρχεται από τους αρχαίους πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής, οι οποίοι "δαιμονοποιούσαν" τους ανθρώπους της βόρειας Ευρώπης, που ήταν ανοιχτόχρωμοι και με γαλανά μάτια - εξού και η πεποίθηση πως οι γαλανομάτηδες ματιάζουν ευκολότερα. Εκείνοι δεν ακολουθούσαν τις θρησκείες και τις τελετουργίες τους και, θεωρούμενοι ως ασεβείς, κηλιδώθηκαν ως άτομα που μπορούν να επιφέρουν αρνητικές επιπτώσεις με το βλέμμα τους. Επίσης, γι' αυτό και το "φυλαχτό" ενάντια στο μάτι έχει την μορφή γαλάζιου ματιού.
Κάποια «όπλα» ενάντια στο μάτι είναι το σκόρδο και το κρεμμύδι, που λόγω της καυστικότητας τους εμποδίζουν το κακό μάτι να κάνει το κακό - γι’ αυτό και λέμε «σκόρδα στα μάτια σου». Επίσης, τα διαφόρων ειδών φυλαχτά και η «γαλάζια χάντρα» θεωρούνται εξίσου αποτελεσματικά.
*Φτου να μη σε βασκάνω!
Το… φτύσιμο είναι ένας από τους πιο διαδεδομένους τρόπους να αποφευχθεί το μάτιασμα. Όταν θαυμάζουμε κάτι πολύ, το «φτύνουμε» τρεις φορές για να μην το ματιάσουμε, ενώ όταν θέλουμε να αποφύγουμε το κακό μάτι, «φτύνουμε» τον κόρφο μας και… κουνιόμαστε από τη θέση μας. Το φτύσιμο συμβολίζει τον αποτροπιασμό προς το κακό μάτι, ενώ, όπως διαβάζουμε εδώ http://www.fokidanet.com/?action=cmsshow&cid=52&id=35&mid=47,52 , παλαιότερα σε χωριά της Φωκίδας, όταν δεν βρισκόταν ο «ένοχος» για το μάτιασμα κάποιου, «μάζευαν φτύματα από 40 ανθρώπους, τα οποία έδιναν στον άρρωστο να πιει για να γειάνει. Ίσως για να αποφευχθούν τα πιο πάνω απαράδεκτα για την υγεία των παιδιών κυρίως, η εκκλησία καθιέρωσε ειδική ευχή για την περίπτωση της βασκανίας».
*Η μαύρη γάτα Η θέα μιας μαύρης γάτας προκαλεί ακόμη και σήμερα ανατριχίλες σε πολύ κόσμο που πιστεύει ότι τα άτυχα ζωάκια φέρνουν κακή τύχη λόγω χρώματος. Πώς εξηγείται αυτή η δοξασία; Η πιο διαδεδομένη άποψη αναφέρει πως η αιγυπτιακή θεότητα Bast είχε την μορφή μαύρης θηλυκής γάτας και λατρευόταν από τους Αιγύπτιους μέχρι που έφτασε στα μέρη τους ο χριστιανισμός. Οι Χριστιανοί φρόντισαν να δαιμονοποιήσουν στοιχεία άλλων θρησκειών, γι’ αυτό και διέδωσαν πως οι μαύρες γάτες είναι μεταμφιεσμένοι δαίμονες.
*Το σταύρωμα των δαχτύλων Άλλη μια δεισιδαιμονία που φροντίζει να προστατεύσει αυτόν που το κάνει από την κακή τύχη και αντίστοιχα να προσελκύσει την καλή, έχει πιθανότατα θρησκευτικές ρίζες. Στην ουσία, πρόκειται για τον σχηματισμό με τα δύο δάχτυλα του σχήματος ενός κεκλιμένου σταυρού, ο οποίος μας εξασφαλίζει καλή τύχη. Σε κάποιες χώρες, αντί για τον δείκτη και τον μέσο, χρησιμοποιούν για το σταύρωμα τον αντίχειρα, τον οποίο διπλώνουν και τυλίγουν με τα υπόλοιπα δάχτυλα.
*Μην περνάς κάτω από σκάλα Υπάρχουν πολλές ερμηνείες που προσπαθούν να εξηγήσουν την δοξασία περί σκάλας. Οι πιο πειστικές είναι οι εξής: Κατ’ αρχήν, το σχήμα της σκάλας παραπέμπει στις κρεμάλες του Μεσαίωνα, και ως εκ τούτου κυκλοφόρησε η άποψη πως όποιος περνά κάτω από σκάλα, θα βρει παρόμοιο θάνατο. Κατά μία άλλη άποψη, θεωρείται πως το τριγωνικό σχήμα της σκάλας συμβολίζει την Αγία Τριάδα, και πως το να εισβάλλεις ανάμεσά της θεωρείται βλασφημία. Τέλος, οι Αιγύπτιοι είχαν συνδέσει το σχήμα της σκάλας με τις πυραμίδες, περνώντας κάτω από τις οποίες, κάποιος μπορούσε να «σπάσει» την ιερότητά τους.
*Το δίσεκτο έτος
Οι προλήψεις που συνοδεύουν τα δίσεκτα έτη – αυτά δηλαδή που ο ίδιος ο άνθρωπος όρισε να έχουν 366 αντί για 365 ημέρες – έλκουν τις ρίζες τους στα ρωμαϊκά χρόνια, στην πρώτη δηλαδή περίοδο καθιέρωσής του δίσεκτου έτους. Οι άνθρωποι, ως συνήθως, τείνουν να δίνουν υπερφυσικές εξηγήσεις σε όσα δεν κατανοούν, γι’ αυτό και μην ξέροντας γιατί υπάρχει μια επιπλέον ημέρα, πίστευαν ότι ο Φεβρουάριος είναι μήνας εξιλέωσης στην σκοτεινές θεότητες, και πως ο θεός του Κάτω Κόσμου κυκλοφορούσε ανάμεσά τους. Η δοξασία πέρασε στην Ελλάδα με την μορφή «γρουσουζιάς» για οποιοδήποτε νέο ξεκίνημα σε ένα δίσεκτο έτος – κυρίως στους γάμους, που κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι… καταδικασμένοι να αποτύχουν.
*Το γρουσούζικο 13 Γιατί θα μπορούσε ο αριθμός 13 να θεωρείται… «κακορίζικος»; Την απάντηση την δίνει η Βίβλος. Ο δέκατος τρίτος μαθητής του Ιησού, ήταν και αυτός που τον πρόδωσε, στέλνοντάς τον στον σταυρό για μερικά αργύρια. Σύμφωνα με την παράδοση, αυτός είναι ο λόγος που το «13» προκαλεί αναστάτωση σε όσους πιστεύουν σε δειδιδαιμονίες.
*Ο σπασμένος καθρέφτης
Τα είδωλα ανήκαν πάντα «μεταφυσικό» - πόσο μάλλον όταν πρόκειται για το δικό σου είδωλο, που φαίνεται σε έναν καθρέφτη. Από την αρχαιότητα, το καθρέφτισμα κάποιου θεωρούταν πως αναπαριστούσε την ψυχή του, γι’ αυτό και αν ο καθρέφτης σπάσει, συνεπάγεται καταστροφή και κίνδυνο για την ψυχή. Η προσθήκη των «επτά ετών γρουσουζιάς» έγινε από τους Ρωμαίους, που πίστευαν στην ανανέωση της ψυχής κάθε επτά χρόνια.
*Ο Μάρτης Η απλώς χαριτωμένη πια συνήθεια της τοποθέτησης κόκκινης κλωστής στο χέρι μας κάθε 1η του Μαρτίου «για να μην μας κάψει ο ήλιος», έχει βαθιές ρίζες στην αρχαία Ελλάδα. Τότε, όχι μόνο φορούσαν «Μάρτη», αλλά στόλιζαν με παρόμοιο τρόπο το άγαλμα της Θεάς Αθηνάς. Σύμφωνα με τον Παυσανία, αυτή η πρόληψη έφτασε στα μέρη μας από την Αίγυπτο. Οι αρχαίοι Αθηναίοι, στο τέλος του μήνα, έπλεναν την κλωστή στον Ιλισσό και την έκρυβαν για τους υπόλοιπους έντεκα μήνες, μέχρι την επόμενη χρήση της. Όσο πιο παλιά γινόταν, τόσο πιο γούρικη ήταν – γι’ αυτό και περνούσε από γενιά σε γενιά. Στο Βυζάντιο, η κόκκινη κλωστή έγινε χρυσή, και στο τέλος του μήνα την έκαιγαν και διάβαζαν το μέλλον στις στάχτες της. Στην συνέχεια, επικράτησε η γνωστή συνήθεια της ερυθρόλευκης κλωστής, που βασίζεται στην εξής δοξασία: Η λευκή κλωστή συμβολίζει το πρωινό φως, ενώ η κόκκινη τον μεσημεριανό «κάψιμο» από τον ήλιο. Την εποχή εκείνη, το ηλιοκαμένο δέρμα δεν ήταν ιδιαίτερα επιθυμητό, γι’ αυτό και φορούσαν τον Μάρτη ώστε να το αποφύγουν.
