Οι γειτονιές της Αθήνας είχαν την δική τους Ιστορία

του Νικόλα Γεωργιακώδη

Κάθε γειτονιά της Αθήνας έχει και την ολόδική της ιστορία να διηγηθεί, αρκεί να ξέρεις πού να (την) ψάξεις και να έχεις όρεξη για διάβασμα.

Με οδηγό το υπέροχο βιβλίο "Αθήνα: Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και τη λογοτεχνία" των Θανάση Γιοχάλα και Τόνιας Καφετζάκη (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2012), επιχειρούμε μια ιστορική αναδρομή στις πιο ενδιαφέρουσες και δημοφιλείς γειτονιές και συνοικίες της Αθήνας.

Από την πολυφωτογραφημένη Πλάκα και τον Μπαρμπά Γιάννη τον Κανατά, μέχρι το Κουκάκι και την πλατεία του Ψυρρή, με τους «τραμπούκους» κουτσαβάκηδες.

Πλακ’ attack

Η πιο παλιά και πολυφωτογραφημένη συνοικία της Αθήνας, αρχικά περιλάμβανε ένα περιορισμένο τμήμα της σημερινής συνοικίας που εκτεινόταν γύρω από το Μνημείο του Λυσικράτους, ενώ η ονομασία της προήλθε από μια μεγάλη άσπρη πλάκα που βρισκόταν στο σημείο όπου η Θέσπιδος βρίσκει την Ανδριανού και την Τριπόδων.

Μια άλλη ερμηνεία, αναφέρει πως η προέλευση του ονόματος προέρχεται από το αρβανίτικο «πλακ΄» που σημαίνει «παλαιός» και συνδέεται με την κατοίκιση της περιοχής στα τέλη του 16ου αιώνα από τους Αρβανίτες της Αργοναυπλίας. Από αυτούς τους Αρβανίτες, προκύπτει και η ονομασία «Γκάγκαρος», η οποία σημαίνει σήμερα γνήσιος Αθηναίος, γεννημένος στην Αθήνα από πολλών γενεών αθηναϊκή οικογένεια.

Η Πλάκα έγινε πυρήνας της πόλης όταν το 1834 η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα της Ελλάδας, με την ανώτερη τάξη εκείνης της περιόδου να επιλέγει την περιοχή για την ανέγερση των αρχοντικών της. Όταν ανακηρύχθηκε σε μεγάλο βαθμό αρχαιολογική ζώνη, οι πρώτοι της κάτοικοι μετακινήθηκαν σε άλλα σημεία της Αθήνας, ενώ από την δεκαετία του ’30, όταν ξεκίνησαν και οι απαλλοτριώσεις στην Αρχαία Αγορά, χαρακτηρίστηκε διατηρητέα.

Οι νόμοι όμως δεν εφαρμόζονταν, με αποτέλεσμα να οικοδομηθεί άναρχα, να παραδοθεί στον τουρισμό και εν τέλει κατά τις δεκαετίες ‘60-‘80 να εγκαταλειφθεί από αρκετούς κατοίκους της.  Τα πράγματα βελτιώθηκαν όταν το 1979 πάρθηκαν μέτρα για την προστασία της, περιορίστηκαν οι διαφημιστικές πινακίδες, πεζοδρομήθηκαν οδοί και εκατοντάδες κτήρια κηρύχθηκαν διατηρητέα.

Σου λέει κάτι το όνομα «Μπάρμπα Γιάννης Κανατάς»; Εδώ έζησε λοιπόν ο τύπος αυτός, στα μέσα της δεκαετίας του 1860, γυρίζοντας με το γαϊδουράκι του όπου φόρτωνε κανάτια σε όλη την Αθήνα, ενώ τις Κυριακές «μεταμορφωνόταν» σε αριστοκράτη και άραζε στα καφενεία «Ωραία Ελλάς» και «Σολώνειον».

Μιλώντας για καφενεία, από την Πλάκα ξεκίνησαν την οθωνική περίοδο οι πρώτες παραστάσεις του Καραγκιόζη, οι οποίες παραδόξως θεωρήθηκαν από μερικούς «άσεμνο» θέαμα και επίφοβο για τη… διαφθορά της κοινωνίας.

Στα γκέτο του Ψυρρή

Το περίεργο όνομα, πάντα στη γενική, η περιοχή το πήρε από το επώνυμο κατοίκου (Ψυρρής) ο οποίος κατείχε μεγάλες εκτάσεις εδώ. Το επίθετο είναι τοπωνυμικό, μας ενημερώνει ο Κ. Μπίρης, δηλώνει καταγωγή από τα Ψαρά, άρα ο Ψυρρής είναι ο Ψαριανός, ενώ στην ίδια οικογένεια μάλλον άνηκε και η κατεδαφισμένη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου.

Κατά την οθωμανική περίοδο, η περιοχή ήταν ένα από τα οκτώ πλατώματα της Αθήνας, πυκνοκατοικημένο και γεμάτο βιοτεχνίες και εργαστήρια. Οι κάτοικοί του ήταν αυτό που σήμερα θα λέγαμε «μεσαία τάξη» −κυρίως εύποροι παζαρίτες, ενώ όσοι ξένοι περιηγητές έρχονταν τότε για να ζήσουν τον μύθο τους στην Αθήνα – κατά το live your myth in Greece του ΕΟΤ- κατά πάσα πιθανότητα θα έμεναν εδώ.

Με την πάροδο του χρόνου, η περιοχή απαξιώθηκε και μεταμορφώθηκε σε εστία των περιθωριακών της πόλης. Εδώ βασίλευαν για καιρό οι «κουτσαβάκηδες» και οι «μόρτηδες», οι οποίοι προκαλούσαν προβλήματα στην ζωή των κατοίκων της πρωτεύουσας, ασκώντας εκβιασμούς και τρομοκρατία – «τραμπουκισμούς». Μέχρι τον πλήρη αφανισμό τους από τον διευθυντή της Αστυνομίας Δημήτρη Μπαϊρακτάρη, το 1890, το πέρασμα από την πλατεία Ηρώων ήταν ρίσκο, ενώ η αστυνομία αδυνατούσε να τους αντιμετωπίσει μιας και είχαν συχνά κομματική κάλυψη και αφήνονταν ελεύθεροι. Ο Μπαϊρακτάρης κατάφερε να πλήξει τα στέκια τους, να κόψει τις αφέλειές τους (!) και τις μύτες των παπουτσιών τους και να τους αναγκάσει να αυτοεξευτελιστούν καταστρέφοντας οι ίδιοι τα όπλα τους. Όποιος αρνούνταν, έτρωγε… βούρδουλα.

Όπως και σήμερα, στου Ψυρρή υπήρχαν πολλά ταβερνάκια τα οποία αποτελούσαν αγαπημένο προορισμό για τσιμπολόγημα, ακόμα και για βασιλείς όπως ο Όθωνας και ο Γεώργιος ο Α’, ενώ το μπακάλικο του Καχριμάνη στη γωνία Σαρρή και Αγίων Ασωμάτων, όπου σήμερα βρίσκεται η ομώνυμη ταβέρνα, υπήρξε αγαπημένο στέκι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ο συγγραφέας έζησε για πολλά χρόνια εδώ, από το 1886, το περισσότερο διάστημα σε ένα φτωχικό κατάλυμα στην οδό Αριστοφάνους, ενώ πολλά από τα διηγήματά του διαδραματίζονται στη γειτονιά και τη γύρω περιοχή με ήρωες κατοίκους της.

Πάμε μια βόλτα στου Κουκάκη

Όπως και με τη γενική πτώση του Ψυρρή, έτσι και το Κουκάκι θα έπρεπε κανονικά να ονομαστεί «του Κουκάκη». Η γειτονιά πήρε το όνομά της από τον Γεώργιο Κουκάκη, εργοστασιάρχη της διάσημης Κλινοποιΐας Κουκάκη, που έφτιαχνε ξακουστά (τότε) σιδερένια κρεβάτια που σίγουρα κοσμούν ακόμα κάποια old school σπίτια σε χωριά.

Ο Κουκάκης, έχτισε γύρω στο 1900 το σπίτι του στη γωνία των οδών Γεωργάκη Ολυμπίου και Δημητρακοπούλου, ενώ για πολλά χρόνια, το σπίτι αυτό ήταν το μοναδικό της περιοχής, μέρος της οποίας αποτελεί και η άλλοτε συνοικία Γαργαρέττα, η οποία οφείλει το όνομά της στην ιταλικής καταγωγής οικογένεια, που είχε εκεί κτήματα.

Η… βραδινή ζωή που σήμερα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της γειτονιάς, ήταν εξίσου έντονη και τότε, μέσα από ταβέρνες που αποτέλεσαν στέκια λογοτεχνών και καλλιτεχνών την περίοδο του Μεσοπολέμου. Για παράδειγμα, στην ξακουστή ταβέρνα του Σιλιβάνη στη συμβολή της Δυβουνιώτου με την Μυνάνδρου αποτελούσε στέκι για τον Κώστα Βάρναλη, τον ποιητή Φώτο Γιοφύλλη και τον δημοσιογράφο/συγγραφέα/εκδότη Πωλ Νίκο Νικολαΐδη, κατά κόσμον Πωλ Νορ. Εδώ μάλιστα δόθηκε και γεύμα προς τιμήν του ιταλού φουτουριστή Μαρινέττι, το οποίο περιλάμβανε μια σαλάτα με τριαντάφυλλα από τον Ποδονίφτη και… χαλίκια από το Φάληρο.

Στους αγρούς της Κυψέλης

Πάλαι ποτέ αγροτική περιοχή, η Κυψέλη έλκει την ονομασία της από τους μεσαιωνικούς χρόνους όπου αποκαλούνταν «Γυψέλι» ή «Διψέλη». Σταδιακά τον 19ο αιώνα, επικράτησε το «Κυψέλη» στη θέση του «Γυψέλη» που αναφερόταν στην παρουσία γυπών (πτηνών όχι ανθρώπων) στα Τουρκοβούνια.

Ο έντονα αστικός της χαρακτήρας διαμορφώθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, και μεταπολεμικά, όταν γέμισε με ενδιαφέροντα νεοκλασικά και μεσοπολεμικά κτίρια, και μεταμορφώθηκε σε μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες περιοχές της Αθήνας. Η Κυψέλη παράλληλα φιλοξένησε ανά τους καιρούς ορισμένους από τους πλέον επιφανείς καλλιτέχνες και διανοούμενους, όπως ο Νίκος Γκάτσος, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Μίλτος Σαχτούρης, η Κική Δημουλά, ο Γιώργος Χειμωνάς και ο Μένης Κουμανταρέας, ενώ υπήρξε και  πόλος έλξης για την κοσμική αστική Αθήνα.

Κέντρο της συνοικίας, η γνωστή Φωκίωνος Νέγρη, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα φιλοξενούσε τη Μεγάλη Βρύση, η οποία τροφοδοτούσε με νερό τους υδροπωλητές, που με την σειρά τους εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της Αθήνας σε περιόδους λειψυδρίας (και όχι μονο) – περίοδοι αρκετά συχνοί εκείνη την εποχή. Η οδός ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του ομώνυμου πολιτικού και πρώτου Προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών το 1926, ενώ αν την περιδιαβεί κανείς σήμερα θα δει ακόμα μερικές ενδιαφέρουσες μοντερνιστικές πολυκατοικίες του Μεσοπολέμου, ανάμεσά τους και η γνωστή πολυκατοικία Λαναρά, του 1938, σε σχέδια του Ι. Ζολώτα. Στο καταφύγιο που υπήρχε εδώ, έβρισκαν τόπο προστασίας οι περίοικοι στους συναγερμούς της Κατοχής.