Η ιστορία της λέξης «αγάπη» και άλλων σημαντικών λέξεων
Από πού μας προέκυψε η λέξη αγάπη, γιατί λέμε φιλί το φιλί, και άλλες μικρές ενδιαφέρουσες ιστορίες ετυμολογίας.
της Ηρώς Κουνάδη
Ξέρεις πόσο ενδιαφέρον πράγμα είναι η ετυμολογία; Πολλές φορές αποκαλύπτει την ουσία μιας λέξης, και άλλες πάλι την κρύβει, γιατί –μην ακούς τους Νικ Πορτοκάλος αυτού του κόσμου– δεν μας είναι γνωστές οι ετυμολογίες όλων των λέξεων που χρησιμοποιούμε. Θεωρίες κατά καιρούς προτείνονται και απορρίπτονται, κι αυτή η διαδικασία είναι που κάνει ορισμένες λέξεις να αποδεικνύονται «μεγαλύτερες κι από την ίδια τη ζωή» που λέει κι η εύστοχη αγγλική έκφραση. Να, πάρε την αγάπη για παράδειγμα.
Τι είναι αυτό που το λέμε αγάπη;
Όπως διαβάζουμε στο Etymologia.gr, το ρήμα αγαπώ το βρίσκουμε και στον Όμηρο και στον Πλάτωνα. Ωστόσο, η αγάπη σαν ουσιαστικό δεν μας προκύπτει παρά μόνο τον 3ο αιώνα π.Χ. Το ρήμα από το οποίο προέρχεται δεν μπορούμε να το ετυμολογήσουμε (τα ειδικά λεξικά το αναφέρουν ως «αγνώστου ετύμου»). Μια θεωρία που πρότεινε το 1991 ο Robert Beekes στο Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής είναι: ἀγαπῶ < ἄγα(ν) «πολύ» + πᾶ- «προστατεύω» (από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *pa- «προστατεύω»), οπότε σύμφωνα με τον ίδιο η αρχική σημασία θα μπορούσε να είναι κάτι σαν «προστατεύω πολύ».
Φιλί φιλί το πας
Στον Όμηρο, το φιλώ σαν ρήμα δεν έχει τη σημερινή του σημασία: Χρησιμοποιείται συχνά αντί του αγαπώ. Αργότερα, ο Ηρόδοτος το χρησιμοποιεί και με την σημερινή του έννοια («φιλέονται τοῖσι στόμασι», «τὰς παρειὰς φιλέονται», μεταξύ άλλων). Το από πού προήλθε το ρήμα, και κατ’ επέκταση το ουσιαστικό του, μας είναι εξίσου άγνωστο όσο και η ετυμολογία της αγάπης. Υπάρχει, ωστόσο, μια ετυμολογική υπόθεση –θεωρία που δεν βρίσκει σύμφωνη όλη την επιστημονική κοινότητα σημαίνει αυτό– σύμφωνα με την οποία ο φίλος, από τον οποίο προήλθαν τα φιλώ και φιλί, σημαίνει «αυτός που βρίσκεται κοντά», και όχι αυτό που έχουμε στο μυαλό μας σήμερα.
Είναι η ευτυχία θέμα… τύχης;
Ωραίο φιλοσοφικό ερώτημα, δε βρίσκεις; Ναι, ετυμολογικά η ευτυχία είναι καλή τύχη, από το ευ + τύχη (< τυγχάνω) εννοιολογικά όμως αυτές οι δύο χαρές είναι διαφορετικές. Κι αυτό όχι μόνο για εμάς, αλλά και για τον Αριστοτέλη που –μπορεί να θυμάσαι από το σχολείο– ξεχωρίζει την ευτυχία από την ευδαιμονία, λέγοντας πως οι δύο έννοιες δεν (θα έπρεπε να) ταυτίζονται, παρά το γεγονός ότι η τύχη εξασφαλίζει συχνά τα αγαθά εκείνα χωρίς τα οποία είναι ανέφικτη η ευδαιμονία.
Κοίτα τώρα κάτι ενδιαφέρον…
Ακούγεται εντελώς ελληνική η λέξη ενδιαφέρον, έτσι δεν είναι; Για δοκίμασε να την ετυμολογήσεις. Από το ρήμα ενδιαφέρω, προφανώς, εν + διαφέρω όμως, δεν βγάζει νόημα. Γιατί; Επειδή η λέξη είναι στην πραγματικότητα μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό interesser, όπως διαβάζουμε στο λεξικό του Τριανταφυλλίδη.
Μάλιστα, όπως μας πληροφορεί ο Εμμανουήλ Κριαράς στο Πρόσωπα και Θέματα από την Ιστορία του Δημοτικισμού ο λογοτέχνης και μεταφραστής Αλέξανδρος Πάλλης επικρίνει σε επιστολή του την Πηνελόπη Δέλτα επειδή εκείνη χρησιμοποιεί την έκφραση «δεν με ενδιαφέρει»: «Εκείνο το φιράγκικο (!) σας το χαρίζω. Εμένα με φτάνουν τα ρωμαίικα: δε με μέλει, δε με νοιάζει, δε με κόφτει, δε μου καίγεται καρφί». Σου θυμίζει ίσως κάποιες σημερινές γκρίνιες για τις ξένες λέξεις που αλλοιώνουν τη γλώσσα μας; Τυχαίο θα ‘ναι…
Ήταν μια λέξη μοναχά, ελευθερία…
Θα ξεκινήσουμε από το λιγότερο ενδιαφέρον, αλλά κοινώς αποδεκτό: Η λέξη είναι ομόρριζη με το ελεύσομαι, που είναι ο μέλλοντας του ρήματος έρχομαι. Η καθόλου φιλική προς τον μη εξοικειωμένο με την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή αναγνώστη ρίζα της μοιάζει κάπως έτσι: *h₁lewdʰ- και μας δίνει μεταξύ άλλων και το λατινικό liberta, και το ρήμα «ελευθερώνω» στα σημερινά φαρσί.
Και θα συνεχίσουμε με το περισσότερο ενδιαφέρον, αλλά όχι κοινώς αποδεκτό: Στη Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας που δημοσίευσε το 1852 ο Γερμανός φιλόλογος Γκέοργκ Κούρτιους, υποστηρίζει ότι η λέξη είναι σύνθετη, από το «ελεύθω όπου έρω» δηλαδή «θα πάω όπου αγαπάω». Και αν αυτό δεν είναι το πιο συμπυκνωμένο νόημα της ελευθερίας που έχεις δει ποτέ, δεν ξέρουμε ποιο είναι.
Ξέρεις πόσο ενδιαφέρον πράγμα είναι η ετυμολογία; Πολλές φορές αποκαλύπτει την ουσία μιας λέξης, και άλλες πάλι την κρύβει, γιατί –μην ακούς τους Νικ Πορτοκάλος αυτού του κόσμου– δεν μας είναι γνωστές οι ετυμολογίες όλων των λέξεων που χρησιμοποιούμε. Θεωρίες κατά καιρούς προτείνονται και απορρίπτονται, κι αυτή η διαδικασία είναι που κάνει ορισμένες λέξεις να αποδεικνύονται «μεγαλύτερες κι από την ίδια τη ζωή» που λέει κι η εύστοχη αγγλική έκφραση. Να, πάρε την αγάπη για παράδειγμα.
Τι είναι αυτό που το λέμε αγάπη;
Όπως διαβάζουμε στο Etymologia.gr, το ρήμα αγαπώ το βρίσκουμε και στον Όμηρο και στον Πλάτωνα. Ωστόσο, η αγάπη σαν ουσιαστικό δεν μας προκύπτει παρά μόνο τον 3ο αιώνα π.Χ. Το ρήμα από το οποίο προέρχεται δεν μπορούμε να το ετυμολογήσουμε (τα ειδικά λεξικά το αναφέρουν ως «αγνώστου ετύμου»). Μια θεωρία που πρότεινε το 1991 ο Robert Beekes στο Ετυμολογικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής είναι: ἀγαπῶ < ἄγα(ν) «πολύ» + πᾶ- «προστατεύω» (από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα *pa- «προστατεύω»), οπότε σύμφωνα με τον ίδιο η αρχική σημασία θα μπορούσε να είναι κάτι σαν «προστατεύω πολύ».
Φιλί φιλί το πας
Στον Όμηρο, το φιλώ σαν ρήμα δεν έχει τη σημερινή του σημασία: Χρησιμοποιείται συχνά αντί του αγαπώ. Αργότερα, ο Ηρόδοτος το χρησιμοποιεί και με την σημερινή του έννοια («φιλέονται τοῖσι στόμασι», «τὰς παρειὰς φιλέονται», μεταξύ άλλων). Το από πού προήλθε το ρήμα, και κατ’ επέκταση το ουσιαστικό του, μας είναι εξίσου άγνωστο όσο και η ετυμολογία της αγάπης. Υπάρχει, ωστόσο, μια ετυμολογική υπόθεση –θεωρία που δεν βρίσκει σύμφωνη όλη την επιστημονική κοινότητα σημαίνει αυτό– σύμφωνα με την οποία ο φίλος, από τον οποίο προήλθαν τα φιλώ και φιλί, σημαίνει «αυτός που βρίσκεται κοντά», και όχι αυτό που έχουμε στο μυαλό μας σήμερα.
Είναι η ευτυχία θέμα… τύχης;
Ωραίο φιλοσοφικό ερώτημα, δε βρίσκεις; Ναι, ετυμολογικά η ευτυχία είναι καλή τύχη, από το ευ + τύχη (< τυγχάνω) εννοιολογικά όμως αυτές οι δύο χαρές είναι διαφορετικές. Κι αυτό όχι μόνο για εμάς, αλλά και για τον Αριστοτέλη που –μπορεί να θυμάσαι από το σχολείο– ξεχωρίζει την ευτυχία από την ευδαιμονία, λέγοντας πως οι δύο έννοιες δεν (θα έπρεπε να) ταυτίζονται, παρά το γεγονός ότι η τύχη εξασφαλίζει συχνά τα αγαθά εκείνα χωρίς τα οποία είναι ανέφικτη η ευδαιμονία.
Κοίτα τώρα κάτι ενδιαφέρον…
Ακούγεται εντελώς ελληνική η λέξη ενδιαφέρον, έτσι δεν είναι; Για δοκίμασε να την ετυμολογήσεις. Από το ρήμα ενδιαφέρω, προφανώς, εν + διαφέρω όμως, δεν βγάζει νόημα. Γιατί; Επειδή η λέξη είναι στην πραγματικότητα μεταφραστικό δάνειο από το γαλλικό interesser, όπως διαβάζουμε στο λεξικό του Τριανταφυλλίδη.
Μάλιστα, όπως μας πληροφορεί ο Εμμανουήλ Κριαράς στο Πρόσωπα και Θέματα από την Ιστορία του Δημοτικισμού ο λογοτέχνης και μεταφραστής Αλέξανδρος Πάλλης επικρίνει σε επιστολή του την Πηνελόπη Δέλτα επειδή εκείνη χρησιμοποιεί την έκφραση «δεν με ενδιαφέρει»: «Εκείνο το φιράγκικο (!) σας το χαρίζω. Εμένα με φτάνουν τα ρωμαίικα: δε με μέλει, δε με νοιάζει, δε με κόφτει, δε μου καίγεται καρφί». Σου θυμίζει ίσως κάποιες σημερινές γκρίνιες για τις ξένες λέξεις που αλλοιώνουν τη γλώσσα μας; Τυχαίο θα ‘ναι…
Ήταν μια λέξη μοναχά, ελευθερία…
Θα ξεκινήσουμε από το λιγότερο ενδιαφέρον, αλλά κοινώς αποδεκτό: Η λέξη είναι ομόρριζη με το ελεύσομαι, που είναι ο μέλλοντας του ρήματος έρχομαι. Η καθόλου φιλική προς τον μη εξοικειωμένο με την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή αναγνώστη ρίζα της μοιάζει κάπως έτσι: *h₁lewdʰ- και μας δίνει μεταξύ άλλων και το λατινικό liberta, και το ρήμα «ελευθερώνω» στα σημερινά φαρσί.
Και θα συνεχίσουμε με το περισσότερο ενδιαφέρον, αλλά όχι κοινώς αποδεκτό: Στη Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας που δημοσίευσε το 1852 ο Γερμανός φιλόλογος Γκέοργκ Κούρτιους, υποστηρίζει ότι η λέξη είναι σύνθετη, από το «ελεύθω όπου έρω» δηλαδή «θα πάω όπου αγαπάω». Και αν αυτό δεν είναι το πιο συμπυκνωμένο νόημα της ελευθερίας που έχεις δει ποτέ, δεν ξέρουμε ποιο είναι.
