11 συνθέτες-σταθμοί στο ελληνικό τραγούδι

του Γιώργου Κόκουβα

Από τον Χατζιδάκι ως τον Ξενάκη, και από το ρεμπέτικο και το λαϊκό ως την κλασική και την avant-garde σκηνή, συγκεντρώνουμε το «πάνθεον» των ελλήνων συνθετών, που αποτέλεσαν σταθμούς στο εγχώριο (και όχι μόνο) μουσικό προσκήνιο.

*Μάνος Χατζιδάκις

Από τους ανθρώπους η απουσία των οποίων είναι κάτι παραπάνω από αισθητή, ο συνθέτης από την Ξάνθη που έφτασε μέσα από τις νότες του σε ολόκληρο τον κόσμο και απέσπασε Όσκαρ Τραγουδιού (το οποίο και πέταξε στα σκουπίδια) έχει συνδεθεί με την μουσική κουλτούρα της Ελλάδας όχι μόνο για την μουσική του: Επιχείρησε να αλλάξει την ελληνική ραδιοφωνία, φέρνοντας νέο αέρα μέσα από το Τρίτο Πρόγραμμα που ανέλαβε επί σειρά ετών, «έντυσε» αριστουργηματικά δεκάδες ταινίες και θεατρικά έργα, απενοχοποίησε στην λαϊκή συνείδηση το ρεμπέτικο με την περίφημη ομιλία του το 1948 και πάντρεψε με ανεπανάληπτο τρόπο το έντεχνο είδος με την λαϊκή μουσική. Ο Μάνος Χατζιδάκις έφυγε από τη ζωή στις 15 Ιουνίου του 1994. Διαβάστε το αφιέρωμα του in2life στα «διδάγματα» του μεγάλου μουσικού εδώ. 

*Μίκης Θεοδωράκης

Από τους ελάχιστους εναπομείναντες εν ζωή εκ των «ιερών τεράτων» της ελληνικής κλασικής σκηνής, ο Μίκης Θεοδωράκης έχει μιλήσει στην ψυχή των ελλήνων ακροατών και συνέδεσε τις νότες του με την πολιτική σκηνή – έχει υπάρξει άλλωστε τέσσερις φορές βουλευτής αλλά και υπουργός- στα χρόνια που ακολούθησαν την απαγόρευση των τραγουδιών του επί δικτατορίας. Η ακρόαση της μουσικής του κατά την Επταετία αποτελούσε πράξη επαναστατική, ενώ ο ίδιος τιμήθηκε με το βραβείο Ειρήνης Λένιν το 1983. Συνθέσεις του έχουν ερμηνεύσει, πέρα από τις σπουδαιότερες ελληνικές φωνές, και οι Beatles, Shirley Bassey, Edith Piaf, ενώ σε αυτόν ανήκει η πιο αναγνωρίσιμη ίσως ελληνική μελωδία παγκοσμίως, το περίφημο συρτάκι του Ζορμπά.

*Σταύρος Ξαρχάκος

Ξεκίνησε από το κινηματογραφικό στερέωμα, συνδέοντας το όνομά του με την μουσική της ταινίας «Κόκκινα Φανάρια» (1963). Αλλά δεν έμεινε εκεί: Συνέθεσε σπουδαία λαϊκά τραγούδια, όπως τα «Άπονη ζωή» και «Φτωχολογιά», ενώ αργότερα στράφηκε στην κλασική μουσική, δημιουργώντας από συμφωνικά έργα μέχρι σουίτες μπαλέτου. Κι αυτός, όπως και ο Μίκης Θεοδωράκης, δεν αντιστάθηκε στην πολιτική: Έχει διατελέσει δημοτικός σύμβουλος, βουλευτής Αθηνών αλλά και ευρωβουλευτής με την Νέα Δημοκρατία την δεκαετία του 2000.

*Βασίλης Τσιτσάνης

Από το κέντρο «Μπιζέλια», όπου πρωτοεμφανίστηκε, μέχρι το «Ουζερί Τσιτσάνης» στη Θεσσαλονίκη, την εγκατάσταση στην Αθήνα και την ανάδειξη μέσα από την μουσική του φωνών όπως η Σωτηρία Μπέλλου και η Μαρίκα Νίνου, ο Βασίλης Τσιτσάνης κατέκτησε την δική του θέση στο πάνθεον του ρεμπέτικου και του λαϊκού τραγουδιού. Όπως λέει ο μουσικολόγος Λάμπρος Λιάβας, «έβγαλε το λαϊκό τραγούδι από τα όρια του περιθωρίου, όπου το είχαν τάξει τα αντικοινωνικά και ανατολίτικα στοιχεία του, για να το εντάξει στην καινούργια κοινωνική πραγματικότητα της μεταπολεμικής Ελλάδος. Καθιέρωσε νέο ύφος παιξίματος και τραγουδιού με τον εξευρωπαϊσμό-συγκερασμό των κλιμάκων, αρμονίες με δεύτερες και τρίτες φωνές, εμπλουτισμένη ενορχήστρωση και καινοτομίες στην ποιητική δομή, όπου για πρώτη φορά το λαϊκό τραγούδι απoμακρύνθηκε από τις παραδοσιακές φόρμες του δίστιχου επισημοποιώντας το ρόλο του ρεφρέν». Ο Βασίλης Τσιτσάνης έφυγε από τη ζωή τον Ιανουάριου του 1984.

*Μάρκος Βαμβακάρης

Και από τον Τσιτσάνη περνάμε στον άνθρωπο που ενέπνευσε τον Τσιτσάνη. Ο Μάρκος Βαμβακάρης θεωρείται ο «γενάρχης» του ρεμπέτικου, καθώς οι μουσικές βάσεις που έθεσε δημιούργησαν σχολή και αποτέλεσαν την ουσιαστική γνωριμία του κοινού με το –περιθωριακό ακόμα- μπουζούκι και τον μπαγλαμά, φορείς του «νταλκά» και της εκτόνωσής του μέσα από τα τραγούδια για τα κοινωνικά προβλήματα της εποχής. Λέγεται πως από νεαρή ηλικία είχε υποσχεθεί στον εαυτό του να μάθει να παίζει άριστα μπουζούκι, διαφορετικά… θα έκοβε τα δάχτυλά του με χασαπομάχαιρο. Ο συριανός συνθέτης έγινε γνωστός για προπολεμικές συνθέσεις όπως η Φραγκοσυριανή και η Ζιγκοάλα, ενώ μετά τον πόλεμο επανήλθε στο προσκήνιο, κάνοντας όπως είχε πει και ο ίδιος "δεύτερη καριέρα", με τραγούδια που ερμήνευσαν οι Γρηγόρης Μπιθικώτσης και Καίτη Γκρέι. Έφυγε από τη ζωή το 1972 εξαιτίας σακχαρώδη διαβήτη και σε κακή οικονομική κατάσταση – η οικογένειά του, όπως έγινε γνωστό αργότερα, αναγκάστηκε να πάρει δάνειο για να καλύψει τα έξοδα της κηδείας του.

*Ιάννης Ξενάκης

Ο συνθέτης που εκτιμήθηκε στο εξωτερικό περισσότερο από ότι στην ίδια του τη χώρα και έγινε γνωστός ως «Iannis Xenakis», πάντρεψε την μουσική με την αρχιτεκτονική, τα μαθηματικά και τη φυσική, με την εφαρμογή πρωτοποριακών μοντέλων της επιστήμης στο πεντάγραμμο, κάτι που του απέδωσε τη φήμη ενός από τους σημαντικότερους avant-garde συνθέτες του κόσμου. Γεννήθηκε στη Ρουμανία, με καταγωγή από την Εύβοια και τη Λήμνο, σπούδασε μουσική στις Σπέτσες και την Αθήνα και, μετά την συμμετοχή του στα Δεκεμβριανά (όπου έχασε το ένα του μάτι από οβίδα) και φοβούμενος τα καταναγκαστικά έργα, αυτοεξορίστηκε στην Γαλλία. Μέσω της μουσικής του ευφυΐας έγινε παγκοσμίως γνωστός από το 1960 και έπειτα, μέχρι που έφυγε από τη ζωή το 2001 σε ηλικία 78 ετών. Η κηδεία του έγινε χωρίς θρησκευτική τελετή, σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία.

*Βαγγέλης Παπαθανασίου

Γνωστός σε όλο τον πλανήτη (…και όχι μόνο!) ως Vangelis, ο Ευάγγελος Οδυσσέας Παπαθανασίου ασχολήθηκε με έναν τομέα της μουσικής που δεν συνέπιπτε με τα συμβατικά ελληνικά ακούσματα: Θεωρείται πρωτεργάτης της new age, progressive rock, κλασικής μουσικής, με την οποία «έντυσε» όχι μόνο πολλές γνωστές ταινίες όπως τα Blade Runner, Alexander και Ελ Γκρέκο ή ντοκιμαντέρ όπως αυτά του Carl Sagan και του Cousteau, αλλά και την αποστολή της NASA στον Άρη με την περίφημη «Μυθωδία» του (2001 Οδύσσεια στον Άρη). Την πρώτη του σύνθεση την ολοκλήρωσε σε ηλικία τεσσάρων(!) ετών στον Βόλο, όπου ανέπτυξε αυτοδίδακτα την μουσική του ταυτότητα. To 1982 έλαβε το Όσκαρ Τραγουδιού για την μουσική της ταινίας «Δρόμοι της Φωτιάς».

*Γιώργος Ζαμπέτας

Όση σημασία για την μουσική σκηνή έχουν οι επικές δημιουργίες του Vangelis ή οι πρωτοποριακές συνθέσεις του Ξενάκη, τόση αξία έχει για το λαϊκό ελληνικό αίσθημα κάθε κομμάτι του Γιώργου Ζαμπέτα. Ο σπουδαίος μάστορας του μπουζουκιού από το Μεταξουργείο ξεκίνησε την καριέρα του κατά την διάρκεια της Κατοχής, με την δημιουργία συγκροτήματος που αναλάμβανε… καντάδες για κοπέλες. Την δεκαετία του ’50 ξεκινά τις ρεμπέτικες συνθέσεις, ενώ την επόμενη δεκαετία γίνεται ο showman που όλοι γνωρίζουμε μέσα από τον ελληνικό κινηματογράφο και σπάει ταμεία στα λαϊκά κέντρα διασκέδασης όπου εμφανίζεται. Από το ’70 και μετά, στρέφεται στην μουσική σάτιρα, ενώ από τότε και στο εξής, τα μουσικά ήθη των Ελλήνων αλλάζουν, και οι πενιές του μπαίνουν στο περιθώριο – για να ξανα-ανακαλυφθούν από τις δισκογραφικές εταιρίες στα ‘90s. Ο Γιώργος Ζαμπέτας «έφυγε» τον Μάρτιο του ’92, έχοντας προλάβει να μας χαρίσει εκατοντάδες τραγούδια που έγραψαν την δική τους ιστορία στο εγχώριο μουσικό στερέωμα.

*Μανώλης Χιώτης

Η επινόηση της τετράχορδης παραλλαγής στο μπουζούκι, του οποίου υπήρξε δεξιοτέχνης, αλλά και η δημιουργία του πρώτου «κοσμικού κέντρου», που καθιερώθηκε στην ελληνική συνείδηση ως η κορυφαία επιλογή διασκέδασης αποτελούν «παιδιά» του συνθέτη από την Θεσσαλονίκη. Μαζί του άρχισε η εποχή του λεγόμενου «αρχοντορεμπέτικου» την δεκαετία το 1950 που κατάφερε να ενσωματώσει λατινοαμερικάνικες αναφορές (χαρακτηριστικό το «Μάμπο» του), ενώ έγινε ιδιαίτερα αγαπητός όχι μόνο από τα λαϊκά αλλά και από τα «αριστοκρατικά» στρώματα της κοινωνίας. Ξέρατε για παράδειγμα ότι έχει κληθεί να τραγουδήσει για πολλούς ηγέτες κρατών, μεταξύ των οποίων και ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Λίντον Τζόνσον, που τον κάλεσε στον Λευκό Οίκο; Ο Μανώλης Χιώτης πέθανε την ημέρα των γενεθλίων του, στις 21 Μαρτίου του 1970 από αιφνίδια ανακοπή – ήταν μόλις 49 ετών, αλλά είχε προλάβει να συνθέσει περίπου 1.500(!) τραγούδια.

*Μάνος Λοΐζος

Μεγάλη μορφή του ελληνικού τραγουδιού κατά την εποχή της μεταπολίτευσης, ο κυπριακής καταγωγής Μάνος Λοΐζος και η μουσική του ευφυΐα ήρθαν στο προσκήνιο όταν τον ανακάλυψαν αρχικά ο Μίκης Θεοδωράκης, που του ανέθεσε την διεύθυνση της χορωδίας του Συλλόγου Φίλων της Ελληνικής Μουσικής, και ο Μίμης Πλέσσας, που τον σύστησε στην δισκογραφική εταιρία Φιντέλιτυ. Μετά την Χούντα, τραγούδια του όπως το «Ακορντεόν» και το «Η μέρα εκείνη δεν θα αργήσει» γίνονται σύνθημα στους λαϊκούς πανηγυρισμούς, ενώ αίσθηση έκαναν και οι μελοποιήσεις στίχων του Λόρκα και του Ρίτσου, με τις οποίες καταπιάστηκε. Υπήρξε επίσης από τα ιδρυτικά στελέχη της Ένωσης Μουσικοσυνθετών και Στιχουργών Ελλάδας με κύριο μέλημα την καταπολέμηση της… κασετοπειρατείας. Έφυγε από τη ζωή το 1982, σε ηλικία μόλις 44 ετών εξαιτίας καρδιακών προβλημάτων.

*Νίκος Σκαλκώτας

Από τους πιο αδικημένους και υποτιμημένους συνθέτες της γενιάς του, ο Νίκος Σκαλκώτας σπούδασε βιολί στο Βερολίνο και γύρισε στην Ελλάδα την δεκαετία του 1930 με τα καλύτερα διαπιστευτήρια. Όμως εδώ τον περίμεναν οι εκπρόσωποι της λεγόμενης «Εθνικής Σχολής» της κλασικής μουσικής, οι οποίοι διέδωσαν πως η μουσική του είναι ακαταλαβίστικη, αντίθετη στους κανόνες που διδάσκονται στα ωδεία και πως πρόκειται για έναν… τρελό καλλιτέχνη. Ο «τρελός καλλιτέχνης» που καταδέχθηκε να παίξει ως τελευταίος βιολιστής της Κρατικής Ορχήστρας για να επιβιώσει οικονομικά, δημιούργησε εκατοντάδες μουσικά έργα σε δική του παραλλαγή του δωδεκάφθογγου συστήματος και ανέπτυξε ένα απόλυτα προσωπικό ύφος που αναγνωρίστηκε μετά θάνατον. Αφού έφυγε από την ζωή το 1949, το έργο του ανακαλύφθηκε από μουσικούς, οι οποίοι ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα», ενώ ο γνωστός μουσικολόγος Χανς Κέλερ ανέφερε πως οι κορυφαίοι συνθέτες του 20ου αιώνα είναι «τα τέσσερα Σίγμα»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας και Σοστακόβιτς. Ο Σκαλκώτας απέκτησε δύο παιδιά, τον Αλέκο που διακρίθηκε ως ζωγράφος, και τον Νίκο, γνωστό πρωταθλητή της Ελλάδας στο σκάκι.

Η παραπάνω δεκάδα δεν καταφέρνει φυσικά να περικλείσει όλους τους σπουδαίους μουσικούς δημιουργούς της Ελλάδας. Δεν θα μπορούσαμε να μην αναφέρουμε συνθέτες όπως οι Μητσάκης, Μαρκόπουλος, Καλδάρας, Πλέσσας, Σπανός, αλλά και εκπροσώπους της «νεότερης γενιάς», όπως οι Σαββόπουλος, Κραουνάκης και Καραΐνδρου. Πατήστε το link πάνω στο όνομα του καθενός για να απολαύσετε μερικές από τις δημιουργίες τους.