Ναυάγιο Αντικυθήρων: 20.000 λεύγες κάτω από το Αρχαιολογικό Μουσείο

της Ηρώς Κουνάδη

Περνάς την αίθουσα εικοσιένα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και βρίσκεσαι ξαφνικά μέσα σε έναν απίστευτα μπλε κόσμο. Αν μάλιστα έχεις έρθει καθημερινή, μετά βίας συγκρατιέσαι να μην συμμεριστείς τον ενθουσιασμό των πιτσιρικιών που έχουν έρθει εκδρομή με το σχολείο και φωνάζουν εκστασιασμένα «ααα», «ωωω», «τι ωραίααα». Ένα παιδικό κομμάτι μέσα σου θέλει να αρχίσεις κι εσύ να χοροπηδάς κυνηγώντας τα μπλε φώτα που δημιουργούν κυματισμούς στους τοίχους, δίνοντας την αίσθηση πως βρίσκεσαι μέσα στη θάλασσα, παρέα με εκείνους τους σφουγγαράδες από την Σύμη, που αντίκρισαν, το μακρινό 1900, για πρώτη φορά το ναυάγιο των Αντικυθήρων στο βυθό της θάλασσας.

Μια έκθεση βγαλμένη από τα βάθη της Μεσογείου

Το Ναυάγιο των Αντικυθήρων, η μεγάλη περιοδική έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που «τρέχει» μέχρι τον Απρίλιο του 2013, απλώνεται σε τρεις εντυπωσιακά διαμορφωμένες αίθουσες. Ο σχεδιασμός της είναι η υπέροχη δουλειά της αρχιτέκτονα Μπέσυς Δρούγκα. Οι τρεις αίθουσες διηγούνται διαδοχικά την ιστορία του πλοίου και του ναυαγίου, των εντυπωσιακών, υπερμεγεθών αγαλμάτων που μετέφερε, μεταξύ άλλων αντικειμένων, και, βέβαια, του σταρ της έκθεσης, του «πρώτου υπολογιστή του κόσμου», του περίφημου Μηχανισμού των Αντικυθήρων.

«Η έκθεση του Ναυαγίου των Αντικυθήρων είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας πολλών ανθρώπων, και διεπιστημονικής έρευνας» μου λέει η Αναστασία Γκαδόλου, Αρχαιολόγος του Μουσείου και μέλος της ομάδας εργασίας της έκθεσης. «Στόχος μας ήταν να αναδείξουμε ακριβώς αυτό που ο περισσότερος κόσμος δεν γνωρίζει: ότι το Ναυάγιο των Αντικυθήρων δεν ήταν μόνο ο μηχανισμός του. Η κοινωνικοπολιτική κατάσταση της εποχής γέννησε τη ναύλωση του συγκεκριμένου πλοίου. Το πολύτιμο φορτίο του είχε προορισμό την βίλα ενός πλούσιου ρωμαίου. Αν δεν υπήρχε αυτή η ιστορική συγκυρία, δεν θα είχαμε το συγκεκριμένο ναυάγιο».

Πράγματι, όπως διαβάζουμε στον οδηγό της έκθεσης, «το φορτίο προοριζόταν για την μεγάλη αγορά της ελληνιστικής εποχής, τη Ρώμη, όπου τα μέλη της ανώτερης τάξης, ως μέσο κοινωνικής επιβολής και επίδειξης του πλούτου τους, κοσμούσαν τις οικίες τους με ελληνικά έργα τέχνης». Και τι έργα τέχνης! Ο συγκλονιστικός Έφηβος των Αντικυθήρων, το χάλκινο άγαλμα που σώθηκε άθικτο από το ναυάγιο, ο Φιλόσοφος, του οποίου έχουμε μόνο το κεφάλι, τα χέρια, το κάτω τμήμα των ποδιών και τμήματα του ιματίου του, οι Ομηρικοί Ήρωες, που νομίζεις πως από στιγμή σε στιγμή θα αρχίσουν να κινούνται (τόσο γλαφυρά έχει αποτυπωθεί η κίνησή τους) αλλά και τα γυάλινα σκεύη, που μοιάζουν να κατασκευάστηκαν χτες (τόσο καλό τους έκανε ο ασβεστολιθικός επίπαγος που κάλυψε το ναυάγιο).

Οι ζωντανοί οργανισμοί της θάλασσας δεν στάθηκαν το ίδιο ευγενικοί με τα μαρμάρινα αγάλματα του ναυαγίου: η διάβρωση που έχουν υποστεί κάνει τις φιγούρες να μοιάζουν τρομακτικές. Το δε εντυπωσιακότερο σε ορισμένα εξ αυτών είναι ότι η πλευρά τους που είχε θαφτεί στην άμμο έχει παραμείνει άθικτη, σα να μην την άγγιξε ποτέ ο χρόνος, ενώ η άλλη, εκείνη που ήταν εκτεθειμένη στο νερό και τους μικροοργανισμούς του είναι απίστευτα παραμορφωμένη.

«Σε αυτήν την έκθεση, έχουμε πολλές πρωτιές» λέει η κ. Γκαδόλου. «Η πρώτη ενάλια έρευνα και η πρώτη ανέλκυση ναυαγίου στην Ελλάδα έγιναν το 1900, στο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων δεν υπήρχε: ιδρύθηκε το 1976, με την δεύτερη ενάλια έρευνα και ανέλκυση του ναυαγίου. Είναι, επίσης, η πρώτη φορά που εκτίθεται στην Ελλάδα ένα σύνολο ενάλιων αρχαιοτήτων, και η πρώτη φορά επίσης που εκτίθεται ξύλο αρχαίου πλοίου».



Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Ο «πρώτος υπολογιστής του κόσμου», όπως είναι ευρύτερα γνωστός, φιλοξενείται σε μια ολόδική του αίθουσα, μέσα σε μια προθήκη επάνω στην οποία προβάλλονται οι τρισδιάστατες εικόνες που προέκυψαν από τον αξονικό τομογράφο ο οποίος κατασκευάστηκε το 2005 ειδικά για να τον μελετήσει. Δίπλα του, προβάλλεται σε 3D το εξαιρετικό βίντεο του Ελβετού κινηματογραφιστή Philippe Nicolet –ο οποίος, όπως με ενημερώνει η κ. Γκαδόλου, «είναι λάτρης του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, και μάλιστα έκανε ένα μεγάλο μέρος της δουλειάς αφιλοκερδώς». Πίνακες με λεπτομερείς εξηγήσεις για τους υπολογισμούς του και μοντέλα κατασκευασμένα από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και άλλους επιστήμονες συμπληρώνουν την αίθουσα.

[Το βίντεο του Philippe Nicolet για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων]



Ο μοναδικός για τα δεδομένα της εποχής του –αλλά και πολλών μετέπειτα εποχών– μηχανισμός χρησίμευε για αστρονομικές παρατηρήσεις, έδειχνε τις ακριβείς θέσεις των πέντε γνωστών τότε πλανητών, καθώς και του ήλιου και της σελήνης, προέβλεπε με ακρίβεια τις εκλείψεις αλλά και τις ημερομηνίες σημαντικών γεγονότων, όπως οι Πανελλήνιοι Αγώνες, και χρησίμευε για την τήρηση ενός ημερολογίου πολλών ετών με σημαντική ακρίβεια.

«Η λειτουργία του μηχανισμού που μας εξέπληξε περισσότερο, κατά τη διάρκεια της μελέτης του, ήταν η κίνηση της σελήνης» λέει ο Γιάννης Μπιτσάκης, μέλος της Ομάδας Έρευνας για τον Μηχανισμό των Αντικυθήρων και της ομάδας εργασίας της έκθεσης. «Η θεωρία της κίνησης της σελήνης ήταν γνωστή από τον Ίππαρχο. Το απίστευτο, όμως, είναι πώς κατάφεραν να την αναπαραστήσουν με μηχανικό τρόπο. Η μελέτη του μηχανισμού συνεχίζεται ακόμα, δεδομένου ότι υπάρχουν ερωτήματα, όπως το πώς ακριβώς έδειχνε ο μηχανισμός τις θέσεις των πλανητών, που παραμένουν αναπάντητα».

Ισχύει η θεωρία πως ένας τέτοιος μηχανισμός δεν θα μπορούσε να φτιαχτεί με την σημερινή τεχνολογία; «Σίγουρα όχι με αυτόν τον τρόπο» λέει ο κ. Μπιτσάκης. «Με δεδομένα τα μέσα της εποχής, το αποτέλεσμα είναι εκπληκτικό. Η υλοποίησή του ήταν εξαιρετικά δύσκολη. Οι σημερινοί επιστήμονες θα είχαν βρει άλλους τρόπους να φτιάξουν έναν αντίστοιχο μηχανισμό».

Πόσο βάσιμη είναι η ελληνοκεντρική θεωρία ότι πρόκειται για τον πρώτο υπολογιστή του κόσμου; ρωτάω την κ. Γκαδόλου. «Σίγουρα υπήρχαν και παλαιότερα παρόμοια μηχανήματα, όπως οι σφαίρες του Αρχιμήδη. Δεν έχει βρεθεί, όμως, μέχρι στιγμής κάποιο αντικείμενο που να χρονολογείται πριν τον μηχανισμό των Αντικυθήρων» μου απαντά.

«Είναι βέβαιο, βάσει των επιγραφών αλλά και του είδους των γραμμάτων που είναι χαραγμένα επάνω του, πως ο Μηχανισμός κατασκευάστηκε τον 2ο π.Χ. αιώνα» συνεχίζει. «Κατά την ελληνιστική περίοδο, από τον 3ο αιώνα π.Χ., έχουμε μια έκρηξη επιστημονική και τεχνολογική, παρατηρείται δηλαδή ένα ενδιαφέρον στα ελληνιστικά βασίλεια να γίνει η επιστήμη πράξη. Μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. δεν υπήρχαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο: ο πολιτισμός είχε επίκεντρο τον άνθρωπο, την πολιτική σκέψη και την φιλοσοφία. Από τον 3ο αιώνα π.Χ. και μετά αρχίζουν να διαμορφώνονται οι συνθήκες για την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, όπως τις ορίζουμε σήμερα».

Σκέψεις για το μέλλον

Θα ταξιδέψει η έκθεση στο εξωτερικό, μετά τον Απρίλιο του 2013; «Προς το παρόν δεν υπάρχει επίσημο αίτημα από κάποιο μουσείο» λέει η κ. Γκαδόλου. «Δεν είναι μόνο θέμα του Μουσείου, αλλά και του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου. Εμείς φυσικά θα θέλαμε να την προβάλλουμε, γιατί πρόκειται για μοναδική έκθεση. Προκύπτουν, όμως, δυσκολίες όσον αφορά τη μεταφορά πολλών αντικειμένων. Ο μηχανισμός, για παράδειγμα, δεν μπορεί να φύγει από το μουσείο, για λόγους ασφαλείας και μοναδικότητας. Τα αγάλματα, επίσης, είναι δύσκολο να μετακινηθούν, λόγω της διάβρωσης που έχουν υποστεί, αλλά και του όγκου πολλών εξ αυτών, που φιλοξενούνται στο αίθριο, ακριβώς γιατί δεν μπορούσαν να μετακινηθούν. Με τις ευκολίες που μας παρέχει η τεχνολογία, όμως, η έκθεση θα μπορούσε να ταξιδέψει, υπό τη μορφή αναπαράστασης ενδεχομένως, και όχι μόνο ως βίντεο».

Ένα μεγάλο μέρος του ναυαγίου εξακολουθεί να βρίσκεται στον βυθό των Αντικυθήρων, και η ανέλκυσή του δεν φαίνεται πιθανή στο άμεσο μέλλον. «Είναι θέμα χρημάτων, και πολιτικής βούλησης» εξηγεί η κ. Γκαδόλου. «Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων έχει όλα τα μέσα, διαθέτει εξειδικευμένο προσωπικό, δύτες αρχαιολόγους, δεν χρειάζεται να δημιουργηθεί ομάδα αυτή τη στιγμή. Προκύπτουν, βέβαια, αντικειμενικές δυσκολίες, καθότι το ναυάγιο βρίσκεται σε βάθος 50-60 μέτρων, χωρίς να αποκλείεται και μερική κατακρήμνιση ακόμα βαθύτερα. Η ανέλκυσή του είναι καθαρά θέμα χρημάτων».

«Είναι πολύ σημαντικό να πούμε ότι τόσο αυτή, όσο και οι προηγούμενες εκθέσεις του αρχαιολογικού μουσείου, στηρίζονται αποκλειστικά σε χορηγίες. Δεν έχει σπαταληθεί καθόλου δημόσιο χρήμα» τονίζει στη συνέχεια, κλείνοντας την κουβέντα μας και κάνοντάς με να σκεφτώ ότι αν το δημόσιο χρήμα «σπαταλιέται» κάπου, σίγουρα δεν είναι σε εκθέσεις όπως αυτή.

«Πέρα από την ελβετική ωρολογοποιία Hublot, που είναι ο μεγάλος χορηγός της έκθεσης, πολλές ελληνικές εταιρείες μας στήριξαν από την αρχή: η Cosmote που χρηματοδότησε την έκδοση του Μικρού Οδηγού Τεχνολογίας, για την τεχνολογία πίσω από τα ευρήματα του ναυαγίου και τον τρόπο που κατασκευάζονταν, ο Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών που θα φιλοξενήσει την τρίμηνη προβολή της έκθεσης από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Δεκέμβριο, η Alpha Bank που χρηματοδοτεί τα σημαντικότατα εκπαιδευτικά προγράμματα, η Βασιλείου Α.Ε. που έστησε μεγάλο μέρος του φωτισμού δωρεάν, η ΔΕΗ που χορήγησε αποκλειστικά τον εξαιρετικό οδηγό της έκθεσης, ο οποίος πωλείται στη συμβολική τιμή των 5€».

Info:
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Τοσίτσα 1, Αθήνα, τηλ.: 210 8217724, 210 8217717

Ωράριο λειτουργίας:
Δευτέρα: 13:30-20:00
Τρίτη-Κυριακή: 08:00-15:00

Γενική είσοδος (περιλαμβάνεται η έκθεση του Ναυαγίου των Αντικυθήρων): 7€
Μειωμένη είσοδος για φοιτητές και άτομα άνω των 65: 3€

Η διπλωματούχος ξεναγός και μέλος της Εταιρείας των Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Δήμητρα Ποτσίκα προσφέρει εθελοντικά σειρά ξεναγήσεων για ενήλικες, μεμονωμένους επισκέπτες, διάρκειας μιάμισης ώρας, ορισμένες Κυριακές. Η επόμενη προγραμματισμένη ξενάγηση είναι στις 3 Ιουνίου, στις 11.00 το πρωί. Η τηλεφωνική κράτηση (στα τηλέφωνα 210 8217724 και 210 8217717) είναι απαραίτητη, καθώς ο αριθμός των ατόμων ανά ξενάγηση δεν θα πρέπει να ξεπερνά τα 50 άτομα.

Η έκθεση συνοδεύεται από ειδικό κατάλογο-μονογραφία για το θέμα, στον οποίο διακεκριμένοι Έλληνες αρχαιολόγοι και επιστήμονες των φυσικών επιστημών παρουσιάζουν κείμενα, τόσο των ενοτήτων της έκθεσης όσο και επιμέρους θεμάτων σχετικών με το ναυάγιο. Ο κατάλογος περιλαμβάνει επίσης, τις φωτογραφίες και τα λήμματα των αντικειμένων.