Σαρακοστή: Έθιμο από τον τόπο σου...

"Λείπουν τα... έθιμα από την Σαρακοστή;" θα μπορούσαμε να ρωτήσουμε αστειευόμενοι, παραλλάσσοντας ελαφρώς την ελληνική δημώδη έκφραση. Φυσικά και όχι. Η Μεγάλη Σαρακοστή, η αρχαιότερη από τις μεγάλες νηστείες της Ορθοδοξίας, χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων από δεκάδες έθιμα και παραδόσεις, οι ρίζες των οποίων χάνονται στα βάθη των αιώνων. Πιστοί σε κάθε γωνιά της χώρας, τηρούν μέχρι σήμερα με περίσσια προσήλωση και μεράκι έθιμα και παραδόσεις που κορυφώνονται την Μεγάλη Εβδομάδα και ολοκληρώνονται την Κυριακή του Πάσχα, με το πατροπαράδοτο σούβλισμα του οβελία. Ταξιδεύουμε σε όλη την Ελλάδα και ξεχωρίζουμε τα πιο ενδιαφέροντα έθιμα της Σαρακοστής.

Το έθιμο της Κυρά Σαρακοστής
Ένα έθιμο που τείνει να εκλείψει είναι αυτό της Κυρά Σαρακοστής, ενός ιδιότυπου ημερολογίου που χρησιμοποιούταν για να μετρήσει τις εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής. Στις περισσότερες περιοχές της Ελλάδας, ήταν μια χάρτινη ζωγραφιά στην οποία απεικονίζεται μια γυναίκα με σταυρωμένα χέρια, λόγω προσευχής, χωρίς στόμα, λόγω νηστείας και με επτά πόδια που αναπαριστούσαν τις επτά εβδομάδες της Σαρακοστής.

Κάθε Σάββατο της έκοβαν και από ένα πόδι, γνωρίζοντας έτσι πόσες εβδομάδες νηστείας απέμεναν μέχρι το Πάσχα. Το τελευταίο πόδι που έκοβαν το δίπλωναν και το έκρυβαν σε ένα ξερό σύκο. Όποιος το έβρισκε ήταν... γουρλής.

Μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή της Κυράς, βρίσκουμε στον Πόντο, όπου κρεμούσαν από το ταβάνι μια πατάτα ή ένα κρεμμύδι με επτά καρφωμένα φτερά κότας πάνω του. Έτσι κάθε εβδομάδα αφαιρούσαν και από ένα φτερό, ενώ το ιδιαίτερο αυτό «ημερολόγιο» το ονόμαζαν Κουκουρά.

Τα έθιμα του Λαζαροσαββάτου
Η ανάσταση του Λαζάρου γιορτάζεται με ιδιαίτερη ζωντάνια και χαρά στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, σαν μια πρώτη νίκη του Χριστού απέναντι στον θάνατο. Έτσι, το τελευταίο Σάββατο της Σαρακοστής τα παιδιά φτιάχνουν ένα ομοίωμα του Λαζάρου, το οποίο έχουν μαζί τους όταν λένε τους «αγερμούς», κάτι σαν τα κάλαντα. Τραγουδούν επίσης τα «λαζαρικά» και διηγούνται την ιστορία του φίλου του Χριστού, λέγοντας παράλληλα παινέματα στους νοικοκυραίους. Στην Ήπειρο συγκεκριμένα, το έθιμο των «λαζαρικών» συνοδεύεται από τον ήχο μεγαλοκούδουνων.

Στην Στερεά Ελλάδα, τη Μακεδονία και τη Θράκη στο έθιμο συμμετέχουν μόνο κορίτσια, γνωστές και σαν «λαζαρίνες» ή «λαζαρίτσες», οι οποίες συνήθως θεωρούνται και υποψήφιες νύφες. Η μορφή του Λάζαρου φτιαχνόταν από ένα ξύλινο κόπανο για τα ρούχα, τυλιγμένο με πολύχρωμα κομμάτια από πανί. Στην Σκύρο, ο Λάζαρος αποτελείτο από μια τρυπητή κουτάλα, την σιδεροχουλιάρα, στην οποία τα παιδιά σχημάτιζαν ένα πρόσωπο. Πάνω στην κουτάλα, έδεναν σταυρωτά ένα ξύλο για να φτιάξουν τα χέρια, ενώ τα ρούχα της κούκλας ήταν συνήθως μωρουδιακά.

Για την ψυχή του Λαζάρου, οι γυναίκες ζύμωναν το πρωί του Σαββάτου ψωμάκια -τους "λαζάρηδες", τα "λαζαρούδια" ή και "λαζαράκια» - τα οποία ήταν πλασμένα σε σχήμα ανθρώπου και είχαν μέσα στην ζύμη τους μέλι ή καρύδια ή σταφίδες, ανάλογα με το προϊόν του κάθε τόπου. Σύμφωνα με το έθιμο, όποιος δεν έπλαθε τα «λαζαράκια» δεν θα χόρταινε ψωμί. Παραλλαγή του συγκεκριμένου εθίμου, συναντάμε στο νησί της Κω, όπου οι αρραβωνιασμένες έφτιαχναν ένα «λαζαράκι» σε μέγεθος βρέφους και το γέμιζαν με καλούδια για να το στείλουν στον αρραβωνιαστικό τους.

Τα έθιμα της Κυριακής των Βαΐων
Πέρα από τον στολισμό των εκκλησιών με κλαδιά από βάγια, δάφνη, ιτιά, μυρτιά και άλλων «νικητήριων» φυτών, η Κυριακή των Βαΐων εορτάζεται με αρκετές παραλλαγές σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Στην Λέσβο, τα παιδιά στόλιζαν ένα μάτσο από κλαδιά δάφνης με κόκκινα πανάκια, κρεμούσαν πάνω του ένα κουδούνι και περνούσαν από όλα τα σπίτια ψάλλοντας για να εξορκίσουν τους ψύλλους και τα ποντίκια. Στο τέλος, έδιναν και ένα κλαρί δάφνης στην νοικοκυρά για καλοτυχία.

Στην Θράκη, την Κυριακή των Βαΐων συνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οι γυναίκες χτυπούν με βάγια τις έγκυες, ώστε να είναι ανώδυνος για αυτές ο τοκετός. Σε πολλά χωριά επίσης, τα κορίτσια έκαναν στεφάνια από τα βάγια που τους έδινε ο παππάς στην εκκλησία και τα έριχναν στο ρέμα. Η κάτοχος του στεφανιού που θα έφτανε πρώτο στη ρεματιά, φιλοξενούσε τις υπόλοιπες στο σπίτι της, όπου διασκέδαζαν χορεύοντας και τραγουδώντας.
 
Στην Ίμβρο δεν υπάρχει Κυριακή των Βαΐων χωρίς τις «κούνιες». Σε κάθε γειτονιά όπου υπάρχει μεγάλο δέντρο, στήνεται μια αυτοσχέδια κούνια σε ένα γερό κλαδί, στην οποία κάθονται με τη σειρά αγόρια και κορίτσια. Τα κορίτσια ανεβαίνουν πρώτα, ενώ τα αγόρια εκτελούν χρέη... καβαλιέρου. Στην Σκόπελο, οι πεθερές που είχαν αρραβωνιάσει τον γιό τους, έπαιρναν ένα βάγιο από την εκκλησία, το χρύσωναν και το έδεναν φιόγκο με μια άσπρη κορδέλα. Ύστερα κρεμούσαν ένα φλουρί, έγραφαν πάνω το όνομα της αρραβωνιασμένης κοπέλας και το έδιναν στον παπά για να της το δώσει.

Τα έθιμα της Καθαρής Δευτέρας
Μπορεί να την αφήσαμε ήδη πίσω μας, αλλά δεν παύει να περιλαμβάνει μια σειρά από πρωτότυπα έθιμα. Ονομάστηκε έτσι από την ψυχική κάθαρση των χριστιανών, οι οποίοι νηστεύουν το κρέας για σαράντα ημέρες, μιμούμενοι έτσι την νηστεία του Χριστού στην έρημο. Κάθε περιοχή της Ελλάδας την γιορτάζει και με διαφορετικό τρόπο.

Στην Θράκη για παράδειγμα, οι κάτοικοι φτιάχνουν έναν ξύλινο σκελετό καμήλας , τον οποίον σκεπάζουν με πολύχρωμα κιλίμια. Κάτω από τον σκελετό κάθονται δύο άντρες, ενώ πάνω του τοποθετείται ο Βασιλιάς Καρνάβαλος. Η «καμήλα» αρχίζει να περπατάει συνοδευόμενη από δύο καμηλιέρηδες, οι οποίο μάλιστα σύμφωνα με το έθιμο τσακώνονται μεταξύ τους με αποτέλεσμα ο ένας να σκοτωθεί. Πρόκειται για μια αναπαράσταση της ζωής και του θανάτου.

Στην Βόνιτσα, οι ψαράδες καταδικάζουν το Γληγοράκη ψαρά, ο οποίος σύμφωνα με τον μύθο απαρνήθηκε την θάλασσα για να βρει την τύχη του στην στεριά, φτιάχνοντας ένα αχυρένιο ομοίωμα το οποίο και περιφέρουν σε όλο το χωριό πάνω σε ένα γάιδαρο. Στο τέλος ο Γληγοράκης ρίχνεται σε μια βάρκα στα ανοιχτά και φλέγεται. Στα χωριά της Χίου Μεστά και Ολύμποι, αναβιώνει το έθιμο του «Αγά», το οποίο έχει τις ρίζες του στην τουρκοκρατία και πρόκειται για μια παρωδία δίκης, στην οποία οι «κατηγορούμενοι» δικάζονται για παραπτώματα πάσης φύσεως – χρηματικά, ιδιοκτησιακά και ερωτικά.

Στην Ξάνθη, στον δήμο Σταυρούπολης τελείται το έθιμο της καμήλας, σύμφωνα με το οποίο οι κάτοικοι μαζί με τους επισκέπτες μεταμφιέζονται κάνοντας διάφορους ήχους και μουτζουρώνοντας ο ένας τον άλλο, σε μια παρέλαση χρωμάτων και χαράς με οδηγό ένα ομοίωμα καμήλας και έναν ενήλικο να παριστάνει τον καμηλιέρη Άραβα.

Στο χωριό Μεσότοπο στην Λέσβο, οι νεαροί «Κουδουνάτοι», παραμονή της Καθαρής Δευτέρας, συγκεντρώνονται στον δρόμο, όπου οι γεροντότεροι τους φορούν βαριά κουδούνια, φροντίζοντας ώστε να είναι σταθερά τοποθετημένα. Ύστερα φορούν στο κεφάλι τους κομμένες νεροκολοκύθες, δένουν στον λαιμό τους λουριά με χάντρες και μικρά κοχύλια και κατευθύνονται προς το φούρνο της γειτονιάς, όπου βάφει ο ένας τον άλλον με μουτζούρα. Από εκεί ξεκινούν την πορεία τους στο χωριό, προκαλώντας αναταραχή στους κατοίκους που «τρομάζουν» με την μεταμφίεση τους.

Νικόλας Γεωργιακώδης