"Πετρούπολη": Στα χνάρια της κλασικής ρωσικής λογοτεχνίας

It feels like I'm talkin' to myself:
Ο Nabokov έγραψε ότι είναι ένα απ’ τα τέσσερα καλύτερα μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα! Ωδή στον μοντερνισμό του πρώτου μισού του προηγούμενου αιώνα ή πίστη στην πεζογραφία των μεγάλων συνθέσεων;

Probably find a way to complain about a Picasso painting:
Το πρώτο πράγμα που πρόσεξα είναι το χιούμορ που έρχεται να παίξει με τα ιστορικά γεγονότα του 20ού αιώνα. Ο Απόλλων Απολλώνοβιτς Αμπλεούχοφ (έχουν αλήθεια οι Ρώσοι τέτοιο όνομα;) είναι γερουσιαστής και μέλος ενός Ιδρύματος στην τσαρική Ρωσία του 1905. Ακόμα κι αυτός υποχωρεί μπροστά σε έναν… καπνοδοχοκαθαριστή (για να μην λερωθεί φυσικά!). Στα σαλόνια της καλής κοινωνίας μαζεύονται για φιλανθρωπικό έρανο. Κι όποιος λέει καμιά σαχλαμάρα πληρώνει λίγα καπίκια πρόστιμο! Σε πολλά σημεία, αλλά ευτυχώς όχι συνεχώς, μια αστειότητα, μια θυμηδία, μια χιουμοριστική διάθεση κάνει το μυθιστόρημα να γεφυρώνει το σοβαρό με το φαιδρό.

Ο γιος του Απόλλωνα, Νικολάι Απολλώνοβιτς Αμπλεούχοφ, που κοιμάται μέχρι αργά, τι ρόλο παίζει σ’ αυτήν τη μεταβατική εποχή; Ποιες οι σχέσεις του με τους αντικαθεστωτικούς, που είχαν κάνει μάλιστα φυλακή στη Σιβηρία;

Το 1905 είναι ένα απ’ τα έτη-σταθμούς της ρωσικής ιστορίας, καθώς σηματοδοτεί εξελίξεις, που οδηγούν στο 1917 - απ’ τον 19ο αιώνα το τσαρικό καθεστώς κι η παντοκρατορία των μεγαλογαιοκτημόνων περνάνε κρίση - σε μια σειρά ιδεολογικών ζυμώσεων, αναρχικών εξάρσεων, επαναστατικών αποπειρών, που αποτελούν εργαστήρια εξελίξεων. Τον δέκατο ένατο αιώνα και στις αρχές του εικοστού οι σοσιαλιστικές ιδέες, οι σλαβόφιλες απόψεις, οι φιλελεύθερες θέσεις, οι αναρχικές ιδεολογίες και πράξεις, οι σύλλογοι, τα κινήματα, τα έργα με ανατρεπτικό χαρακτήρα, οι διανοούμενοι κι οι έριδές τους, οι δυτικές επιδράσεις κι οι αμφισβητίες, ένας ορυμαγδός συγκρούσεων, ταραχών, ένοπλων ή μη, καθιστούν τη μεγάλη ρωσική επικράτεια καζάνι βρασμού και φούρνο εξεγέρσεων. Το 1917 έχει πολλούς πατεράδες και μανάδες.

Είναι λοιπόν τον Ιανουάριο του 1905, όταν το πλήθος πλησιάζει ορμητικά τα Ανάκτορα στην Πετρούπολη και δέχεται τα πυρά της κοζακικής φρουράς. Ο κόσμος κινητοποιείται μαζικά εξαιτίας της σφαγής και διαδηλώνει εναντίον του Τσάρου. Ολόκληρη τη χρονιά συνεχείς εξεγέρσεις και διαδηλώσεις αναγκάζουν τον Τσάρο να δώσει συνταγματικά δικαιώματα και να ιδρύσει τη Δούμα τον Οκτώβριο του ίδιου έτους.

Σ’ αυτό το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο διαδραματίζεται η “Πετρούπολη”. Και το έργο ακριβώς αντικατοπτρίζει τη μάχη του παλιού με το νέο. Του παγιωμένου και κατεστημένου με τ’ ανανεωτικό και επαναστατικό. Έτσι, ο συγγραφέας μεταφέρει αυτή τη σύγκρουση στην εντολή που πήρε ο Νικολάι να βάλει μια βόμβα στον πατέρα του. Η σύγκρουση γενιών είναι συχνή στη ρωσική λογοτεχνία, από το “Πατέρες και γιοι” του Turgenev μέχρι τους “Αδελφούς Καραμαζόφ” του Ντοστογέφσκι. Αυτή δείχνει πόσο οι ραγδαίες εξελίξεις, οι επαναστατικές πράξεις, οι επάλληλες συγκρούσεις μεταμφιέζονται μέσα στην πεζογραφία ως ρήξη γενεών.

Η εξέλιξη της ιστορίας φέρνει στο προσκήνιο κι άλλα πρόσωπα που δευτεραγωνιστούν. Βασικότερα η Σοφία Πετρόβνα Λιχούτινα (κάποιο μικρο-ειδύλλιο πλέχτηκε με τον Νικολάι), ο άντρας της Σεργκέι Σεργκέγιεβιτς Λιχούτιν, η γυναίκα του Απόλλωνα Άννα Πετρόβνα, ο συνωμότης-“αξιωματικός της Ορχάνκα” Πάβελ Γιακόβλεβιτς Μαρκόβιν και κυρίως ο Αλεξάντρ Ιβάνοβιτς Ντούντκιν, ο Πέρσης Σισνάρφνε κι ο αρχηγός της αντικαθεστωτικής οργάνωσης Λιπανστσένκο κ.ο.κ.

Ένα βασικό σημείο που με τράβηξε μέσα στην ατμόσφαιρα του έργου είναι ο χορός των μεταμφιεσμένων που λαμβάνει χώρα στη Ρωσία μέσα στο Δωδεκαήμερο. Ο Νικολάι με το κόκκινο ντόμινο, ένας άλλος με λευκό, η Σοφία Λιχούτινα ντυμένη Madame de Pompadour κι όλοι οι αριστοκράτες που μεταμφιέζονται. Αφενός οι μεταμφιεσμένοι αποδίδουν μια (καλή) κοινωνία υποκρισίας και διπλοπροσωπίας. Κι αφετέρου δείχνουν τις παρασκηνιακές κινήσεις που συμβαίνουν πίσω απ’ τη βιτρίνα της ομαλότητας. Έτσι, η Πετρούπολη στην αμφιθυμία και παραδοξότητά της συμβολίζει τη ρωσική ψυχή. Αλλά κι η μεταμφίεση έρχεται να αποτελέσει ένα μερικό σύμβολο του παρασκηνίου, του φαίνεσθαι, των κρυμμένων κινήσεων και των μυστικών πράξεων. Όλος ο τόπος, είτε η πόλη και η όψη της, είτε τα επιμέρους σκηνικά, αντικατοπτρίζει ψυχικές διαθέσεις. Κάτι τέτοιο σήμερα βέβαια θολώνει την αφήγηση, αλλά για το τότε ήταν μια πρωτοπόρα τάση.

Θέλω να επιμείνω περισσότερο στην πρωταγωνίστρια πόλη της Πετρούπολης. Στις αρχές του αιώνα εμπεριέχει και θυμάται όλη της την ιστορία. Από τότε που ιδρύθηκε από τον Μεγάλο Πέτρο μέχρι τότε. Και παντού, πέρα απ’ το τοπίο, βλέπω τη ρωσική λογοτεχνία να εισχωρεί στις γραμμές. Και παντού ο Pushkin και ο Μπρούτζινος Καβαλάρης, είτε ως ποίημα είτε ως άγαλμα, να ενσαρκώνει τη ρωσική ψυχή. Ο τίτλος υπονοεί αυτό που πρέπει να προσέξει ο αναγνώστης. Η πόλη δεν είναι σκηνικό. Είναι η ζωντανή ιστορία που αναπλάθεται συνεχώς, μέσα από επαναστάσεις, συγκρούσεις και στρωματώσεις. Ποικίλα έργα της ρωσικής λογοτεχνίας στρώνουν το χαλί. Διαβάζουμε ένα έργο που θυμάται το παρελθόν του, λογοτεχνικό και μη. Ζει την ιστορία αλλά και αναμασά τη λογοτεχνία. Εμβάλλει στίχους, ξαναφέρνει στο προσκήνιο σκηνές από άλλα έργα, παραπέμπει σε κείμενα κι ιστορικά γεγονότα.

I exercise my right to express when I feel it's time:
Το έργο θεωρήθηκε το γεγονός του καλοκαιριού, αφού μεταφράστηκε για πρώτη φορά και δόθηκε στο ελληνικό κοινό. Φωνάζει τι είναι και προκαλεί την ανάγνωση. Προκαλεί.

Πατριάρχης Φώτιος