Ο Ξένος: Ο μηδενισμός του Καμύ ξαναζεί

Ο ήρωας (λέμε τώρα!) είναι ενδιαφέρων ακριβώς επειδή δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Είναι ένας αντιηρωικός ήρωας, που δεν παίρνει καμία απόφαση, δεν χαίρεται ή δεν λυπάται ανάλογα με τις περιστάσεις, δεν ξεφεύγει από την εκνευριστική απάθειά του, ούτε όταν πεθαίνει η μητέρα του, ούτε στα καλά ή στα κακά της ζωής. Όλα γι’ αυτόν είναι ίδια και αδιάφορα, δεν τον νοιάζει να παντρευτεί την αγαπημένη του, αλλά δεν φλέγεται κιόλας, δέχεται ό,τι του ζητάνε όχι από ενδιαφέρον και συμφωνία, αλλά από μια στωική συγκατάβαση νωχελικής παθητικότητας.

Κι ενώ όλα τον αφήνουν παγερά αδιάφορο, διαπράττει έναν φόνο, χωρίς καλά-καλά να συνειδητοποιήσει κανείς γιατί τον έκανε. Σκοτώνει έναν Άραβα (η υπόθεση εξελίσσεται στο Αλγέρι), αν και προηγουμένως προσπάθησε να αποτρέψει τον φίλο του, ο οποίος είναι μέρος του υπόκοσμου, να χρησιμοποιήσει το όπλο του. Λίγο αργότερα όμως, σαν ζαλισμένος από τη φοβερή ζέστη, σαν παρακινημένος από μια άλογη δύναμη, αφαιρεί ο ίδιος τη ζωή του άλλου. Ο φόνος βρίσκεται στο κέντρο του αφηγήματος και το χωρίζει στο πριν και στο μετά. Είναι το πιο ενδεικτικό σημείο που φωτίζει την όλη συμπεριφορά του Μερσώ, αλλά αποτελεί και εφαλτήριο των κρίσεων της κοινωνίας (ερμηνειών) για τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τη ζωή. Η καταδίκη του σε θάνατο οδηγεί τον όλο φιλοσοφικό μύθο στο αποκορύφωμά του…

Το ερώτημα που γεννάται στον αναγνώστη είναι γιατί ο Μερσώ σκότωσε. Είναι αυτό που απευθύνει ο εισαγγελέας στο δικαστήριο και πιο συγεκριμένα στον κατηγορούμενο. Ήταν εκ προμελέτης, όπως ισχυρίζεται ο δικαστικός λειτουργός, ή ήταν η κακιά στιγμή όπως είπε ένας μάρτυρας; Γιατί ένας φιλήσυχος γενικά άνθρωπος μπορεί να κάνει το κακό; Και πώς η ζωή μερικές φορές φαντάζει ένα παιχνίδι στα χέρια των θεών; Μια ζαριά που δεν ξέρει κανείς πώς θα κάτσει…

Η όλη φύση του ήρωα και η απαθής συμπεριφορά του δείχνει ίσως μια γενικότερη στάση μερίδας των σημερινών ανθρώπων, οι οποίοι είναι “ξένοι” προς ό,τι συμβαίνει γύρω τους και δεν μπορούν να συμμετάσχουν ενεργά σ’ αυτό. Ο Μερσώ προσεγγίζει το αίσθημα του θανάτου με ψυχρότητα και την επιτυχία με συγκατάβαση, έχει μετριάσει την κλίμακα των συναισθημάτων του σε ένα μικρό άνοιγμα και δεν έχει σθεναρή άποψη για τα τεκταινόμενα που έρχονται, θετικά ή αρνητικά αδιάφορο. Μια μοιρολατρία που δεν υπολογίζει σωστό και λάθος, μια αηθικότητα που θεωρεί εξίσου φυσικό τον φόνο και τον γάμο.

Καμία βεβαιότητα δεν υπάρχει· τίποτα δεν έχει σημασία· όλα είναι και φαίνονται αδιάφορα. Ο Καμύ έφτιαξε έναν μηδενιστή, που μπροστά στον θάνατο ίσως βλέπει τον απώτατο κίνδυνο (και τη διαφορά από μια ρηχή ζωή), αλλά ακόμα κι αυτός (ο θάνατος) είναι για τον Μερσώ κάτι αναπόφευκτο που θα έλθει αργά ή γρήγορα. Μπροστά στην άβυσσο της ζωής, αυτός ο άνθρωπος είναι κατ’ ανάγκην αναποφάσιστος και άβουλος, όσο κι αν κλονίζεται από τις εξελίξεις. Ή μήπως όσο παράλογος είναι ο ίδιος τόσο παράλογη είναι και η κοινωνία, που βλέπει επιθετικά, καχύποπτα, εχθρικά όποιον διαφέρει από τις νόρμες που εκείνη θέτει; Όποιον δεν κλαίει τη μάνα του, όποιον είναι εσωστρεφής, όποιον δεν εκδηλώνεται με τα όρια και τους κανόνες που συνήθως ισχύουν;

Δεν είχα καταλάβει στην πρώτη ανάγνωση –πριν από πολλά-πολλά χρόνια την αξία του έργου. Όταν όμως ωριμάζεις και μάθεις να βλέπεις πέρα από την άτονη υπόθεση και τον σκόπιμα επίπεδο ήρωα, καταλαβαίνεις ότι αυτός ο αντιήρωας σπάει τη λογική εικόνα του μέσου ανθρώπου με σπουδαίες προεκτάσεις.

Πατριάρχης Φώτιος