Αιρετικοί: Εβραϊκή τραγωδία σε τρεις πράξεις

Οι Γερμανοί και οι περιουσίες των Εβραίων, και πιο συγκεκριμένα η κλοπή διάσημων πινάκων που κατείχαν οι τελευταίοι, και το κυνήγι των κλεφτών ή η εύρεση των χαμένων έργων τέχνης είναι ένα θέμα που κινείται, εδώ και έξω, σαν επαναλαμβανόμενο μοτίβο μιας συνεχόμενης αλυσίδας. Μπορεί κανείς να θυμηθεί “Το απαραίτητο φως” (2013) της Ντορίνας Παπαλιού ή την “Εβραία νύφη” (2009) και τον “Ζωγράφο του Μπελογιάννη” (2013) του Νίκου Δαββέτα. Ο Λεονάρδο Παδούρα, πάλι με πίνακα του Ρέμπραντ, όπως ο Δαββέτας στην “Εβραία νύφη”, συνδέει τους Πολωνοεβραίους Καμίνσκι με την Αβάνα και τον πίνακα του ολλανδού ζωγράφου με το μυστήριο όχι μόνο της εξαφάνισής του αλλά και της οικογενειακής ιστορίας. Ο πίνακας βέβαια είναι η αφορμή…

Μέρος I
Ο μικρός εβραίος Ντάνιελ καταφέρνει να φυγαδευτεί μαζί με τον θείο του και να καταφύγει στην Αβάνα την περίοδο των ναζιστικών διώξεων της δεκαετίας του ’30. Το 1939 μάλιστα, φτάνει στο λιμάνι της κουβανικής πρωτεύουσας το πλοίο Σεν Λούις, στο οποίο βρίσκονται οι γονείς του και η αδελφή του, αλλά οι αρχές δεν επιτρέπουν την αποβίβαση, με αποτέλεσμα αυτό να γυρίσει στην Ευρώπη, γεγονός που οδήγησε τους εβραίους επιβάτες του στα κρεματόρια. Μια ανάλογη τραγωδία διαβάσαμε στο μυθιστόρημα του Ζουλφί Λιβανελί “Σερενάτα”. Εδώ, στον Παδούρα, μαζί με την οικογένεια χάθηκε και ένας μικρός πίνακας του Ρέμπραντ, κάτι που πυροδοτεί τις εξελίξεις, καθώς παράλληλα με τη ζωή του Ντανιέλ, εκκρεμεί το μυστήριο της απώλειας του πίνακα.

Έτσι, μαζί με μια οικογενειακή σάγκα, μαζί με την αναζήτηση ενός πίνακα που συνέχει το έργο, αναδεικνύεται η τραγωδία του Εβραίου, ως έννοιας, που κινδύνεψε από τους γερμανούς ναζί, που έψαχνε να βρει μια νέα πατρίδα, που αναγκάστηκε, όταν ανέλαβε το σοσιαλιστικό καθεστώς στην Κούβα, να μεταναστεύσει ακόμα μία φορά, που αποποιήθηκε τη θρησκεία και την κουλτούρα του προκειμένου να επιβιώσει (Ο Ντανιέλ, άθεος ούτως ή άλλως εξαιτίας του τρόπου με τον οποίο ο “Θεός” αντιμετώπισε το έθνος του, βαφτίζεται Χριστιανός για να παντευτεί την Κουβανή Μάρτα).

Ο Παδούρα, με προϋπηρεσία στο αστυνομικό μυθιστόρημα, χτίζει μια καλοκαμωμένη πλοκή, όχι τόσο με τις ποικίλες μεταβάσεις από χρονικό επίπεδο σε χρονικό επίπεδο (από το 2007 πίσω στο 1939 και κυρίως το 1958, αλλά και πιο πίσω στον 17ο αιώνα), όσο επειδή συμπλέκει δεξιοτεχνικά την αναζήτηση του πίνακα με την αλήθεια για τον πατέρα του Ελίας Καμίνσκι, τον Ντανιέλ, που θέλει να μάθει σήμερα όσα έγιναν στην οικογένειά του τότε. Κι ακόμα περισσότερο, το μυθιστόρημα μυστηρίου και η οικογενειακή σάγκα συναντά το πολιτικό αφήγημα μέσα στην Ιστορία της Κούβας και στις κυβερνητικές αλλαγές μεταξύ δημοκρατίας, φαυλοκρατίας και δικτατορίας.

Μέρος ΙΙ
Αυτά στο πρώτο μέρος, γιατί στο δεύτερο η δράση επικεντρώνεται στον 17ο αιώνα, στη σκηνή ανεβαίνει ο ίδιος ο Ρέμπραντ και το εργαστήριό του και μαζί του ο Εβραίος του Άμστερνταμ, Ελίας Αμπρόσιους. Ο τελευταίος, παθιασμένος με τη ζωγραφική, επιζητεί να γίνει μαθητής του μεγάλου Δασκάλου, έστω και αν παραβιάσει τον νόμο της θρησκείας του, που απαγορεύει την απεικόνιση μορφών. Η εξιστόρηση είναι γλαφυρή, θυμίζει τον σύγχρονό του Ισίδωρο Ζουργό με το “Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο”, που αποδίδει εξίσου παραστατικά το πλαίσιο της εποχής και την πορεία ενός Εβραίου μέσα στις διώξεις και τις κρυφές ενέργειες σε μια Ευρώπη άνευ ανοχής στο διαφορετικό. Εδώ βέβαια, στον Παδούρα, ο εβραίος Ελίας Μοντάλμπο κρύβεται από τους δικούς του και την μονολιθική αντιμετώπιση της τέχνης, ειδικά όταν απεικονίζει με βάση το πρόσωπό του έναν Εβραίο, που μοιάζει με τον Χριστό...

Ο 17ος αιώνας προσφέρεται, μέσα στην εξέλιξη των κοινωνιών, σε πολιτικό, κοινωνικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, για να δούμε σήμερα και την εξέλιξη των ιδεών, που μάχονται ενάντια στις παγιωμένες αντιλήψεις και στους ιδεολογικούς δογματισμούς. Κοντά στον διωκόμενο Ελίας συναντάμε κι έναν άλλο Εβραίο της εποχής, τον Σολομόν τον Ιταλό, που, επειδή ιστόρησε έναν κώδικα, ως ζωγράφος χρησιμοποιούσε το παραπάνω ψευδώνυμο, για να μην αποκαλυφθεί.

Ξανά στον 21ο αιώνα, η εξαφάνιση της Τζούντυ (Τζούντιθ, δηλαδή Ιουδήθ), που είναι Ίμο και λεσβία και θέλει να απελευθερωθεί από ό,τι την καταπίεζε, κινητοποιεί τη φίλη της Γιαδίνε και τον Κόντε, πρώην αστυνομικό που έπαιξε βασικό ρόλο στην πρώτη ιστορία. Άλλη μια περίπτωση σκεπτόμενου ανθρώπου, η νεαρή Τζούντι, που έψαχνε τον τρόπο φυγής ακόμα και με ναρκωτικά, γι’ αυτό συγκρούστηκε με το παραδοσιακό περιβάλλον της κι αποφάσισε να ξεφύγει από το κοινωνικά αποδεκτό, με ό,τι επιπτώσεις αυτό συνεπάγεται.

Μέρος ΙΙΙ
Ο πίνακας βέβαια είναι η αφορμή… Το βασικό θέμα του βιβλίου είναι η διαφοροποίηση από το καθιερωμένο μονοπάτι, που συχνά επιβάλλει ένα συγκεκριμένο βάδισμα. Οι “Αιρετικοί” (ο τίτλος υποδεικνύει τον προσανατολισμό της ανάγνωσης) απλώνονται σε πολλές ιστορίες Εβραίων, μια του Ντανιέλ, μια του Ελίας, μια της Ιουδήθ, για να δείξουν πόσο οι άνθρωποι που ξεφεύγουν από το γράμμα του νόμου θεωρούνται εξοβελιστέοι, διώκονται, ατιμάζονται, αφού βγήκαν από την ιδεολογική θρησκευτική μάντρα και επέλεξαν να ακολουθήσουν μια άλλη γραμμή ζωής. Η αστυνομική δέση δίνει ρυθμό στο ογκώδες μυθιστόρημα και προκαλεί ενδιαφέρον, αλλά ευτυχώς η αιρετικότητα σαν νήμα διαπερνά το κείμενο και προσφέρει το βάθος που χρειάζεται για να καταξιωθεί.

Και μια ερώτηση: Γιατί ο Παδούρα, που δεν είναι Εβραίος (ή μήπως όχι;), μιλά για ορθοδοξίες και αιρέσεις σε ένα τέτοιο περιβάλλον; Γιατί δηλαδή δεν επέλεξε ένα χριστιανικό πλαίσιο;

Πατριάρχης Φώτιος