Πόλεμος και πόλεμος: Όταν η λογοτεχνία χάνει το νόημα

Όλοι στέκονται στη γλώσσα του κειμένου, σε αυτόν τον ακατάσχετο μονόλογο, σε αυτόν τον μακροπερίοδο λόγο που δεν νογάει από (προκαθορισμένα) σημεία στίξης, συντακτικές παύσεις, κύριες και δευτερεύουσες, που ακολουθεί την προφορικότητα της ομιλίας, που τρέχει και ξαναγυρίζει στον εαυτό του, που αγκαλιάζει και γλείφει κάθε λεπτομέρεια, πασχίζοντας να αναπλάσει όλες τις μικρές πτυχές του θέματος.

Ο ήρωας, ο Γκιόργκι Κόριμ, ιστορικός της τοπικής ιστορίας, υπάλληλος στα Αρχεία μιας μικρής πόλης νότια της Βουδαπέστης, ανακαλύπτει ένα πολύτιμο έγγραφο κι αποφασίζει να το αξιοποιήσει, πηγαίνοντας στο «κέντρο του κόσμου», στη Νέα Υόρκη. Η ιστορία του, από τη μέρα που συνέλαβε το ταξίδι μέχρι να φτάσει στον λαβύρινθο της μεγαλούπολης, σε μια άλλη ήπειρο, και μάλιστα χωρίς να ξέρει λέξη αγγλικά, αποτυπώνεται με όλες τις λεπτομέρειες της συνείδησης, σαν μια ροή σκέψεων και αναδρομών, στιγμιότυπων και μικροδιαλόγων.

Δεν θέλω να σταθώ στη βορβορώδη -όχι με την αρνητική σημασία της λέξης- γλώσσα του κειμένου που με κάνει να παρασύρομαι στο ρεύμα της, χωρίς να έχω τη δυνατότητα να βγω στις όχθες του μυθιστορήματος. Δεν θέλω να μείνω σε αυτήν τη λεπτοδουλεμένη ύφανση που αποδίδει τόσο τα γεγονότα όσο και τους πολύπλοκους δαιδάλους της αφηγηματικής σκέψης. Θα ήθελα να δω ένα παραπέρα νόημα που να με κάνει να αντέξω τη λεκτική επίθεση και να προσχωρήσω ως αναγνώστης στη λογική του κειμένου.

Κάνω μια εικασία -τώρα που είμαι περίπου στο ένα τρίτο του βιβλίου και ταυτόχρονα περιμένω να διαψευστεί ή να επιβεβαιωθεί. Ή τίποτα από τα δυο. Η πορεία του Κόριμ είναι η μεταφορά της παγκοσμιοποίησης που επιχειρεί να αναγάγει σε γενικό το μικρό και τοπικό. Η Ουγγαρία, που βγήκε από τον αποκλεισμό της σοσιαλιστικής ενδοσκόπησης, είναι ενδεικτικό παράδειγμα μιας τοπικής κοινωνίας, που θέλει να μετάσχει στο αμερικάνικο, δηλαδή διεθνές, όραμα. Είναι μια επαρχία της γης, της οποίας οι κάτοικοι επιθυμούν να βρεθούν στην “πρωτεύουσα” και να σταθούν στο κέντρο της σκηνής, χωρίς να είναι σίγουροι για την επιτυχία της προσπάθειάς τους. Είναι το πέταγμα από τη μικρή γειτονιά στη μεγάλη πλατεία, από το περιφερειακό στο κεντρικό, από το εθνικό στο παγκόσμιο…

Η γλώσσα που είναι χαώδης και (σοφά) άναρχη, είναι ακριβώς το κάτοπτρο της παγκοσμιοποίησης, μέσα στην οποία το άτομο ως ομάδα χάνεται και εξαερώνεται. Σταδιακά εμπλουτίζεται(!) με αγγλικές λέξεις που δείχνουν με τη σειρά τους το αμάλγαμα αξιών και πολιτισμών που κλιμακωτά αφομοιώνει ό,τι μέχρι τότε έμενε αλώβητο. Η Νέα Υόρκη παραλληλίζεται εμμέσως με τη Βαβέλ και η σύγχρονη κοινωνία με ένα πολυγλωσσικό αλλά, πιο πολύ, πολυπολιτισμικό αμάλγαμα, που δεν γνωρίζει συνεκτικότητα.

Το χειρόγραφο, 150-160 σελίδων, αποκαλύπτεται σταδιακά ότι δεν περιέχει συγκεκριμένες ενδείξεις, αλλά κρίνεται ότι έχει “οικουμενική εμβέλεια” και ότι αξίζει να διασωθεί στην αιωνιότητα, π.χ. μέσω διαδικτύου. Με μια εγκιβωτισμένη αφήγηση, ανάκατη με τη ζωή του Κόριμ στην Αμερική, μας πηγαίνει πίσω, καταρχάς στη μινωική Κρήτη, όπου καταφτάνουν ναυαγισμένοι από ένα πολύνεκρο ναυάγιο τέσσερις νέοι αγνώστων λοιπών στοιχείων, πιθανόν καταγόμενοι από την Εγγύς Ανατολή. Η αφήγηση συνεχίζεται τον 19ο αιώνα στην Κολωνία και στην αποπεράτωση κτηρίων που είχαν ξεκινήσει αιώνες πριν. Έπειτα στη Βενετία, στη ρωμαϊκή Αγγλία κ.ο.κ.

Η Ιστορία έρχεται μέσα στο σύγχρονο διεθνοποιημένο σκηνικό να δώσει το “παρών” - αλλά ποιο νόημα έχει το παρελθόν σε ένα προοδόπληκτο παρόν; Πώς αυτή η μεταμοντέρνα σαλάτα αναδεικνύει την εποχή μας και τους προβληματισμούς της; Ποια η σχέση της αμερικάνικης ζωής με την Ιστορία και την τέχνη που αναμιγνύει πραγματικότητα και μυθοπλασία, παρόν και παρελθόν; Όσο προχωρούσα, πελάγωνα με ένα συνονθύλευμα που δεν με έβγαζε σε διέξοδο.

Κι εκεί σκέφτηκα αυτό που συχνά ακούμε από μουσικούς ή μουσικοκριτικούς για ερμηνείες τραγουδιστών: Πολύ καλή τεχνική, σωστή άρθρωση και σωστά πατήματα πάνω στον μουσικό ρυθμό, ερμηνεία χωρίς λάθη, αλλά αν λείπει αυτό που το λένε συχνά ψυχή, συναίσθημα, φλόγα, τι αποδοχή μπορεί να έχει το τραγούδι; Το ίδιο σκέφτομαι και για τη λογοτεχνία: Αν πρόκειται για ένα άρτιο τεχνικά κείμενο, με ιδιαίτερη και καλογραμμένη γλώσσα, αλλά λείπει ο παλμός και το φιτίλι που θα ανάψει τον αναγνώστη, τι να το κάνω; Αυτά τα μετανεωτερικά κατασκευάσματα, που στήνουν ένα bricolage, ένα τεχνητό κράμα πολυσυλλεκτικών στοιχείων και προχωρημένων τεχνικών, τις περισσότερες φορές εκφράζουν μια ελιτίστικη άποψη περί λογοτεχνίας και περί ανθρώπινης αντίληψης.

Ο ίδιος ο Krasznahorkai βάζει τον ήρωά του να αναλύει το (μυθοπλαστικό) χειρόγραφό του με όρους που θα ταίριαζαν και στο “Πόλεμος και πόλεμος”: «Το αρχικό και ανεξήγητο μυστήριο του κειμένου, η ποιητική δύναμη που αναβλύζει απ’ αυτό, το γεγονός ότι έστρεφε αποφασιστικά την πλάτη στις συμβατικές μορφές αφήγησης … Το χειρόγραφο ενδιαφερόταν μόνο για ένα πράγμα: να περιγράψει τη μέχρι τρέλας περίπλοκη πραγματικότητα, να εντυπώσει στον φαντασιακό του αναγνώστη τις σκηνές με παραληρηματικές λεπτομέρειες και επαναλήψεις, με τρόπο που άγγιζε τα όρια της ψύχωσης» (σελ. 233). Έτσι, εξηγείται γιατί η λογοτεχνία απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τον μέσο αναγνώστη, αφού η ελιτίστικη διάθεσή της (παρά και τις αντίθετες τάσεις) λειτουργεί ως χάσμα ανάμεσα στην ανάγκη αποτύπωσης της πολύπλοκης πραγματικότητας και την ανάγκη για μια εύληπτη (όχι βέβαια λαϊκίστικα εύκολη) πρόσληψη του λογοτεχνικού έργου.

Διάβασα το κείμενο όσο πιο προσεκτικά μπορούσα, έστω κι αν οι λεπτομέρειες ξεχείλιζαν από παντού πετώντας με έξω, έστω κι αν αυτό το συνονθύλευμα κρατούσε σθεναρή την απορία τι δουλειά έχουν άπειρα στοιχεία σαν παραφυάδες στον βασικό του κορμό. Είδα (νομίζω) τη στοχοθεσία του συγγραφέα, είδα τους συμβολισμούς και τους πολυάριθμους ιριδισμούς της πραγματικότητας, είδα ένα χαοτικό σχέδιο - που θα ήθελα να πιστεύω ότι είναι εμπρόθετο, είδα τον εγκιβωτισμό και τις λειτουργίες του, είδα μια φιλόδοξη προσπάθεια να (μην) συναρμοστούν όλα τα δεδομένα σε μια πολυεπίπεδη διαστρωμάτωση… Φαντάζομαι δεν είδα πολλά άλλα.

Ο blogger Πατριάρχης Φώτιος