Στις Κυκλάδες 5.000 χρόνια πριν

της Ιωάννας Γκομούζα

Ένα ειδώλιο γυναίκας που μοιάζει να φορά τακούνια και μια άλλη σε φάση λοχείας, με τις ραγάδες να αυλακώνουν την κοιλιά της. Ένας πολεμιστής με παχιά φρύδια, τελαμώνα και σπαθί. Μορφές αγκαλιασμένες, αλλά και φιγούρες που πίνουν και παίζουν μουσική. Μαρμάρινα σκεύη που κάποτε έσπασαν κι ένας έμπειρος τεχνίτης τα συγκόλλησε με μολύβδινους συνδέσμους για να παραμείνουν χρηστικά. Περίτεχνα τηγανόσχημα αγγεία με παραστάσεις πλοίων και με πολυάκτινα άστρα.  Ένα χάλκινο εγχειρίδιο, σκόπιμα διπλωμένο, για να μην περάσει σε άλλα χέρια.

Η κυκλαδική κοινωνία της μακρινής Πρώιμης Εποχής του Χαλκού μοιάζει να έρχεται πιο κοντά καθώς περιηγείσαι στην έκθεση «Κυκλαδική Κοινωνία 5000 χρόνια πριν» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και κοιτάζεις με θαυμασμό 191 αντικείμενα από τα μουσεία της Νάξου, της Σύρου, της Πάρου, το Εθνικό Αρχαιολογικό, το Μουσείο Κανελλοπούλου και φυσικά από τις συλλογές του.  

Βήμα βήμα, προθήκη την προθήκη, οι άνθρωποί της αποκτούν πρόσωπο μέσα από τις λεπτομέρειες των φιγούρων, τις ασχολίες, τις δεξιότητες, τις δοξασίες τους. Κι ας μην έχουμε βρει μέχρι τώρα τεκμήρια γραφής γι’ αυτό τον πολιτισμό που άκμασε στην καρδιά του Αιγαίου, ενώ στην Αίγυπτο χτίζονταν οι πυραμίδες. Κι ας στέρησε συχνά η λαθρανασκαφή από τα διάσημα μαρμάρινα «κουκλάκια» την αρχαιολογική τους συνάφεια με τις  πολιτισμικές εξελίξεις της κοινωνίας που τα παρήγαγε.

«Η ιδέα είναι να αλαφρώσουμε τον κόσμο από τα πολλά, από τους αριθμούς, από τα μεγέθη και να φτιάξουμε μια έκθεση διδακτική και περιεκτική ούτως ώστε ο επισκέπτης εύκολα να τη βλέπει και ακόμη πιο εύκολα να τη θυμάται» εξηγεί το σκεπτικό ο διευθυντής του μουσείου, καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης.

«Όταν δεν έχεις πληροφορίες, δεν μπορείς να έχεις γνώση. Και όταν έχεις γνώση, πρέπει να τη φτάνεις στη σοφία. Εμείς θελήσαμε να δώσουμε αυτόν τον πολιτισμό μόνο ως κοσμοόραμα των ανθρώπων, δηλαδή των τεχνιτών, των καλλιτεχνών, που ως κεραίες της κοινωνίας τους συλλάμβαναν το νόημά της και το απέδιδαν στα τέχνεργα που παρουσιάζονται». 

Ο πρωτοκυκλαδικός κόσμος σε 5 ενότητες

Η σκηνογραφία σοφά λιτή, σε εισάγει σε έναν κατάμαυρο χώρο όπου οι φωτεινές εκθεσιακές προθήκες σαν παράθυρα, γίνονται ανοίγματα στο χρόνο, «ενσταντανέ μιας χαμένης πραγματικότητας». Κάποιες φορές θα περπατήσεις ολόγυρά τους για να παρατηρήσεις κάθε απειροελάχιστο ίχνος που φέρει το σώμα του ένα ειδώλιο. Από την αφετηρία έως τον αποχαιρετισμό μια σειρά από προβολές έρχονται να δώσουν πληροφορίες για τον τόπο,  τον πολιτισμό, την τεχνολογία κατασκευής των πρωτοκυκλαδικών ειδωλίων.

Έξι θεματικοί σταθμοί έρχονται να ξετυλίξουν  τη γνώση μας για τους μικρούς κυκλαδικούς οικισμούς της 3ης χιλιετίας π.Χ. και τους κατοίκους τους. Με ποια αλληλουχία; «Όπως ρέει η ζωή» μας αναφέρει ο διευθυντής του μουσείου. Ξεκινώντας από ένα ζευγάρι ειδωλίων, η προθήκη «Πυρήνες της κοινωνίας» παρουσιάζει λαξευμένες στο μάρμαρο φιγούρες ανδρών και γυναικών: βιολόσχημες μορφές, γυναίκες σε κατάσταση εγκυμοσύνης και λοχείας, άνδρες και γυναίκες με κωνικούς σκούφους, ακόμα και ένα θραύσμα από ένα σύμπλεγμα που ερμηνεύεται ως μητέρα που κρατά παιδί.

Στην ενότητα «Ασχολίες, τέχνες και τεχνικές» πήλινα κύπελλα στη βάση των οποίων αποτυπώθηκαν φύλλα αλλά και μοτίβα ψάθας, χάλκινα αγκίστρια, πριονωτά εργαλεία,  οστέινες παλέτες χρώματος, υφαντικά βάρη, μεγάλες μαρμάρινες καντήλες μαρτυρούν την ενασχόληση των νησιωτών με τις αγροτοκτηνοτροφικές εργασίες, το κυνήγι, την υφαντική, την καλαθοπλεκτική, τη μαρμαρογλυπτική, την αγγειοπλαστική.

Πρόσεξε το μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής που φέρει ίχνη αρχαίας μετασκευής: έσπασε στα γόνατα, αλλά γιατί τόσος κόπος να πάει χαμένος; Στη θέση τους λαξεύτηκαν τα δάκτυλα των ποδιών. Ξεχωριστή θέση βρίσκουν εδώ ειδώλια στα οποία διακρίνουμε το προσωπικό ύφος συγκεκριμένων «καλλιτεχνών» αλλά και  ίχνη γραπτή διακόσμησης.

Ρίχνοντας «Μια ματιά στην κοινωνική ζωή» ο τρίτος σταθμός θα σε φέρει μπροστά σε μια υπέροχη συνάθροιση  με περίτεχνα ειδώλια: ανθρωπάκια που άλλοτε παίζουν άρπα και αυλό, γλεντούν σηκώνοντας το ποτήρι για πρόποση, εναγκαλίζονται κι άλλοτε κάθονται σε παθητική στάση ή και σταυροπόδι σαν να συμμετέχουν σε ένα δρώμενο της καθημερινής ζωής. «Αλήθεια, δεν θυμίζει πανηγύρι της δεκαετίας του ’50; Κοιτάξτε αυτή τη φωτογραφία του Ρόμπερτ ΜακΚέιμπ με χορευτές σε βαφτίσια στη Μύκονο το 1955» αναφέρει ο καθηγητής και μας παραπέμπει στην έκθεση του γνωστού φωτογράφου που τρέχει παράλληλα στο μουσείο, στο Μέγαρο Σταθάτου.

Η «Κοινωνική ιεραρχία» δεν λείπει από την Πρωτοκυκλαδική κοινωνία. Στη σχετική βιτρίνα ξεδιπλώνονται εμβλήματα εξουσίας και διακριτικά μιας υψηλής κοινωνικής τάξης, όπως το ειδώλιο μιας γυναικείας μορφής σε περίτεχνο θρόνο, ένα χάλκινο επαργυρωμένο εγχειρίδιο, σφραγίδες από τη Νάξο, μια αργυρή ταινία, κοσμήματα, περόνες με λεπτεπίλεπτα σμιλεμένες κεφαλές, αλλά και το ειδώλιο ενός πολεμιστή ή κυνηγού και της συντρόφου του.

Ποιες ήταν όμως οι τελετουργίες και οι λατρείες των αρχαίων Κυκλαδιτών; Δύσκολο να το ανιχνεύσεις χωρίς γραπτές πηγές. Το γεγονός όμως ότι οι νεκροί ενταφιάζονταν μαζί με τα προσωπικά τους αντικείμενα, φανερώνει μια αντίληψη για τη συνέχιση της υπόστασής τους στο επέκεινα.

Στην ενότητα «Πίστεις και δοξασίες» λοιπόν αξίζει ειδική αναφορά στο «σκοτωμένο» εγχειρίδιο από το Άνω Κουφονήσι, το οποίο σκόπιμα αχρηστεύθηκε πριν συνοδεύσει τον νεκρό ιδιοκτήτη του στον τάφο. Γύρω του απλώνονται τελετουργικά αγγεία, κάποιες φορές ακέραια, σαν τον μεγάλο δίσκο με τα λαξευμένα στη διάμετρό του περιστέρια , και κάποιες άλλες κατακερματισμένα, όπως τα χαρακτηριστικά καπελλόσχημα από τη Νάξο.

Λίγο πριν το ταξίδι στις Κυκλάδες 5.000 χρόνια κλείσει μέσα από το βίντεο-ποίημα του Νίκου Σταμπολίδη που σκηνοθέτησε ο Τζώρτζης Γρηγοράκης, δύο μαρμάρινες γλυπτές μορφές, κλέβουν το βλέμμα με το μέγεθός τους και υποστηρίζεται ότι είχαν λατρευτική χρήση. Το περίφημο «αρσενικούδι» μάλιστα του μουσείου ανήκει στις εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις ανδρικών γλυπτών.