Ξεκλειδώνοντας τα μυστικά της Ελεύθερνας
Με φόντο τον Ψηλορείτη, ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης μας ξεναγεί στον αρχαιολογικό χώρο και το μουσείο της Ελεύθερνας που εγκαινιάζονται στις 19 Ιουνίου.
της Ιωάννας Γκομούζα
Χρυσοστόλιστες αρχόντισσες, που επέλεξαν μαζί να μεταβούν στο βασίλειο του Άδη με μια πράξη ανιδιοτελούς θυσίας. Γεροδεμένοι πολεμιστές που δρασκέλιζαν βουνά και λαγκαδιές. Ένα από τα πρώτα μνημεία του Αγνώστου Στρατιώτη στην παγκόσμια ιστορία. Ένα τσαμπί σταφύλι μόλις… 2.730 ετών! Κι όλα αυτά σε μια αρχαϊκή κοινωνία που ατένιζε το λίκνο του πατέρα των θεών, την Ίδη, το Κρητικό πέλαγος αλλά και την ίδια τη ζωή με ανοιχτούς ορίζοντες, με εξωστρέφεια.
Είναι λίγα μόνο από τα θαυμαστά που μας αποκαλύφθηκαν πριν από λίγες ημέρες στο ταξίδι μας στην Ελεύθερνα και τον νομό Ρεθύμνου. Χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Νίκου Σταμπολίδη, που εδώ και τρεις δεκαετίες διαβάζει τα χώματα σ’ αυτή την ορεινή γωνιά μαζί με τους συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο της Κρήτης και φοιτητές απ’ όλο τον κόσμο.
Μακραίωνη η πορεία της πόλης, από το 3.000 π.Χ. μέχρι τον 14ο αιώνα μ.Χ. Αλλά το ντεμπούτο του σύγχρονου μουσείου της έρχεται να φωτίσει τα «σκοτεινά χρόνια», την αυγή του ελληνικού πολιτισμού, τον καιρό της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Πώς γράφεται λοιπόν η ιστορία του εδώ και του επέκεινα στην καρδιά της κρητικής γης, ανάμεσα στην αρχαία Κυδωνία (Χανιά), την Κνωσό, τη Φαιστό και τη Γόρτυνα, στα χρόνια της διήγησης και του σχηματισμού των ομηρικών επών;
Ένα μοναδικό αρχαιολογικό πάρκο
Τουλάχιστον ιντριγκαδόρικα, όπως διαπιστώσαμε περιηγούμενοι με τον πανεπιστημιακό και ανασκαφέα στο εκτεταμένο αρχαιολογικό πάρκο. Φταίει σίγουρα και η πάντα παραστατική αφήγησή του. Σαν ένα μεγάλο πέτρινο καράβι που άραξε στους πρόποδες του Ψηλορείτη μέσα σ’ ένα δάσος από ελιές, κυπαρίσσια, χαρουπιές και κελαηδίσματα πουλιών μας σύστησε τον λόφο της αρχαίας Ελεύθερνας.
Στην πόλη και την νεκρόπολη στη θέση Ορθή Πέτρα, κάτω από το καμπύλο στέγαστρο που φτιάχτηκε «για να προστατεύει τα οστά των προγόνων, όπως οι Κουρήτες άσπιζαν τον Δία με τις χάλκινες ασπίδες τους», μια δρασκελιά από τον διαμορφωμένο διάδρομο περιήγησης στο αρχαίο δάπεδο ήταν αρκετή για να διακτινιστούμε 2.000 χρόνια πίσω στο χρόνο.
Κι ήταν απόλαυση να βλέπεις τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη αεικίνητο ανάμεσα στις πανάρχαιες ταφές να μετράει τα άνδηρα, καμιά εικοσαριά, που ανηφορίζουν ως την Ακρόπολη και να λογαριάζει κάθε ανακάλυψη στη στιγμή και στη διαχρονία της.
Να ανιχνεύει στον καταπατημένο αρχαίο δημόσιο δρόμο, πλάι στο στιβαρό ρείθρο, συνήθειες ελληνικές που «δεν αλλάζουν». Να αναπολεί το απομεσήμερο, που μαζί με μια φοιτήτριά του άνοιγαν ξανά στο φως τον πλούσια κτερισμένο θαλαμοειδή τάφο ενός προύχοντα.
Να περιγράφει το αναστηλωμένο κτίσμα που στέφουν λίθινες φιγούρες ασπιδούχων πολεμιστών ως ένα από τα πρώτα Μνημεία του Αγνώστου Στρατιώτη, «όπου θα μπορούσε η νεολαία να μαθαίνει την ιστορία της, για τους Κουρήτες και τον οικιστή της πόλης Ελευθήρα».
Να σου μιλά για το περίφημο ταφικό κτίριο με τις «αριστοκράτισσες-ιέρειες», μια από τις δέκα μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις παγκοσμίως το 2009. Οι νεαρότερες, ηλικίας 13,5, 16 και 28 είχαν ταφεί εκτάδην, ενώ η 72χρονη της «συντροφιάς», η οποία φαίνεται ότι διέθετε και μια ακόμη ιδιότητα, συμβολικού και ιερατικού χαρακτήρα, μάλλον καθιστή. Σύμφωνα με την πρόταση που έχει διατυπώσει ο ανθρωπολόγος Νότης Αγγελαράκης, τον οποίο και συναντήσαμε λίγο αργότερα, «σε απόλυτη έκφραση ανιδιοτελούς θυσίας» έκαναν την υπέρβαση «να συνεχίσουν αιώνια, σε συντροφικότητα, τα καθήκοντα και τις λειτουργίες τους στα λιβάδια με τους ασφόδελους του Άδη».
Οξυδερκής ερευνητής, ο Νίκος Σταμπολίδης δεν αφήνει τίποτα να πέσει κάτω, βάζοντας στόχο να αποκωδικοποιεί κάθε σπιθαμή χώμα, κάθε πέτρα. Έτσι έδωσε το σωστό στίγμα για την ανασκαφή. Η μαυριδερή όψη που είχε ο κανονικά υποκίτρινος μαργαϊκός ασβεστόλιθος της περιοχής, τον οδήγησε να βρει το 1985 το αποτεφρωτήριο με τους αριστοκράτες πολεμιστές αλλά και μια αρχόντισσα 21 ετών, με μεσογειακή αναιμία, που πέθανε στη γέννα. Μόνο μια γυναίκα που είχε τέτοιο τέλος θα μπορούσε να «κερδίσει» μια θέση σε ταφική πυρά, ανάμεσα στους ήρωες της πόλης, καθώς σύμφωνα με τον Όμηρο «οι πόνοι της γέννας ήταν ισάξιοι με αυτούς των τραυμάτων των πολεμιστών στη μάχη».
Πάντως, την επόμενη φορά που θα βρεθώ στην περιοχή, θα το ρίξω ευχαρίστως στην πεζοπορία στα σηματοδοτημένα μονοπάτια ανάμεσα στους χείμαρρους της Χαλοπότας και του Φαραγγίτη. Θα βάλω στόχο την Ακρόπολη και κατόπιν το ελληνιστικό, ρωμαϊκό και πρωτοβυζαντινό τμήμα της πόλης στον Κατσίβελο, κι ας μην είναι αυτό ακόμα επισκέψιμο. Πίσω από την περίφραξη μπορείς να διακρίνεις την αφιερωμένη στον Μιχαήλ Αρχάγγελο βασιλική του 5ου αιώνα και το αίθριο μιας μεγάλης ρωμαϊκής βίλας.
Ένα μουσείο σε… κίνηση
Προς το παρόν, ο επαρχιακός δρόμος μας φέρνει στο μουσείο ανάμεσα στα χωριά της Ελεύθερνας και της Αρχαίας Ελεύθερνας. Σχεδιασμένο σαν μια κιβωτός μνήμης, με λιτές γραμμές, ατενίζει τον Ψηλορείτη και διαθέτει τις απαραίτητες υποδομές για τους ερευνητές (βιβλιοθήκη, γραφεία, το πλούσιο αρχείο των ανασκαφών, αποθήκες, εργαστήρια συντήρησης).
Στη μεγάλη αυλή ευωδιάζουν τα δεντρολίβανα, οι λεβάντες, τα βασιλικά, οι δάφνες του Απόλλωνα και τα γαρύφαλλα του Δία (οι δίανθοι), ενώ στο υπαίθριο θεατράκι θα πραγματοποιηθούν στις 19/6 τα εγκαίνια, παρουσία του προέδρου της Δημοκρατίας. Οι ντόπιοι άλλωστε περιμένουν τη μέρα και οι ξεναγοί της περιοχής θα είναι εδώ προσφέροντας καθοδήγηση σε έναν μουσειακό χώρο που σχεδιάστηκε με το σκεπτικό να ανανεώνει τις εκθέσεις του.
Με άξονα τον Όμηρο στην Κρήτη η εναρκτήρια, ξεδιπλώνει σε τρεις αίθουσες τεσσερισήμισι χιλιετίες ζωής. Μέσα από αντικείμενα καθημερινής ζωής και έργα τέχνης από τα προϊστορικά έως τα βυζαντινά χρόνια, αλλά και με μια σειρά από βίντεο με δραματοποιημένες αφηγήσεις (διά χειρός Αντώνη Κιούκα) που κερδίζουν εξίσου επισκέπτες κάθε ηλικίας.
Και τι να πρωτοεπισημάνεις στη διαδρομή; Η εμβληματική χάλκινη ασπίδα από τον τάφο «των πολεμιστών» κλέβει τα βλέμματα με το καλημέρα, όπως και τα αντίγραφά της που προσφέρονται για ψηλάφηση.
Δύσκολα όμως δεν θα κοντοσταθείς και μπροστά στον παμπάλαιο χάλκινο τρίφτη τυριού, το περιστρεφόμενο αγγείο με το χταπόδι, το αρωματοδοχείο σε μορφή… πτηνού-ανδρικού μορίου, την δύο-σε-ένα ρωμαϊκή κουτάλα και πιρούνα για το βραστό κρέας, τις πήλινες σφήνες για τους αερουλκούς από το Μεγάλο Λουτρό, τον λυχνοστάτη-κομψοτέχνημα του 4ου αιώνα μ.Χ., τις καταπληκτικές πλάκες από ελεφαντόδοτο με ανάγλυφες παραστάσεις από τη ζωή του Αχιλλέα και φυσικά στα περίτεχνα χρυσά κοσμήματα που βρέθηκαν στο ταφικό κτίριο Μ με τις 4 «αριστοκράτισσες-ιέρειες».
Ένας πήλινος θηραϊκός στάμνος και μια χάλκινη φοινικική φιάλη γίνονται η αφορμή για να ζωντανέψει στην οθόνη η ιστορία της πριγκίπισσας της Αξού Φρονίμης που διηγείται ο Ηρόδοτος. Λίγο παραπέρα, στη μεγάλη προθήκη με τις «οδύσσειες» μπορούμε να δούμε, χάρη σε έναν διαδραστικό χάρτη της Μεσογείου, από πού έφταναν αγαθά (υπέροχα κεραμικά κ.ά.), ιδέες και άνθρωποι ως την Ελεύθερνα. Οι ξένοι άλλωστε ήταν καλοδεχούμενοι εδώ. Μέχρι κι αγρό θα τους παραχωρούσαν για να καλλιεργήσουν.
Εκεί όμως που πραγματικά «κολλάς», είναι όταν τα αριστουργήματα «ζωντανεύουν» μέσα από επιμελημένες προβολές: Μπροστά στη θεά μέλισσα, το χελωνάκι και τα χιλιάδες ακόμα χρυσά θραύσματα από τα πολυτελή γυναικεία ενδύματα. Στη συγκινητική ιστορία της Κόρης της Ελεύθερνας του 650 π.Χ. και της «ξενιτεμένης» στο Λούβρο «αδερφής» της κυρίας της Ωσέρ. Στο βίντεο του 1996 όταν η ανασκαφική ομάδα, ως δείγμα πειραματικής αρχαιολογίας, προχώρησε στην αναπαράσταση του ταφικού τελετουργικού τυπικού.
«Ποια ευρήματα ξεχωρίζετε από όλα όσα έχετε ανασκάψει την τελευταία τριακονταετία στην Ελεύθερνα;», δεν μπόρεσα να μην ρωτήσω τελικά τον Νίκο Σταμπολίδη. «Κατ’ αρχάς την πυρά του δειροτομηθέντος», μου απάντησε χωρίς δεύτερη σκέψη. Δηλαδή την ταφική πυρά ενός νέου πολεμιστή, στην άκρη της οποίας βρέθηκε ο ακέφαλος σκελετός ενός γεροδεμένου άνδρα, κατά πάσα πιθανότητα αιχμαλώτου που εκτελέστηκε για αντίποινα. Ο Όμηρος έρχεται μοιραία ξανά στην κουβέντα καθώς ο οικοδεσπότης μας μάς θυμίζει την αντίστοιχη δραματική σκηνή σφαγής των αιχμαλώτων Τρώων από τον Αχιλλέα μπροστά στην πυρά του Πατρόκλου. «Και επίσης η ταφή (σε εγχυτρισμούς) με τις πριγκίπισσες που ήταν συγγενείς. Και τότε θυμάμαι, πάντα συμβαίνει έτσι, είχα μείνει με 1-2 παιδιά στην ανασκαφή. Το ένα είχε μπει στο πιθάρι και ξαφνικά, όπως βγήκε, ξανάρχεται ο ήλιος και μπαίνει μέσα. Είναι μια συγκλονιστική στιγμή που βλέπεις ότι είναι το φως στο σκοτάδι, το φως στα σκοτεινά χρόνια, τα οποία ουσιαστικά ανασκάπτουμε σ’ αυτή τη νεκρόπολη».
Χρυσοστόλιστες αρχόντισσες, που επέλεξαν μαζί να μεταβούν στο βασίλειο του Άδη με μια πράξη ανιδιοτελούς θυσίας. Γεροδεμένοι πολεμιστές που δρασκέλιζαν βουνά και λαγκαδιές. Ένα από τα πρώτα μνημεία του Αγνώστου Στρατιώτη στην παγκόσμια ιστορία. Ένα τσαμπί σταφύλι μόλις… 2.730 ετών! Κι όλα αυτά σε μια αρχαϊκή κοινωνία που ατένιζε το λίκνο του πατέρα των θεών, την Ίδη, το Κρητικό πέλαγος αλλά και την ίδια τη ζωή με ανοιχτούς ορίζοντες, με εξωστρέφεια.
Είναι λίγα μόνο από τα θαυμαστά που μας αποκαλύφθηκαν πριν από λίγες ημέρες στο ταξίδι μας στην Ελεύθερνα και τον νομό Ρεθύμνου. Χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Νίκου Σταμπολίδη, που εδώ και τρεις δεκαετίες διαβάζει τα χώματα σ’ αυτή την ορεινή γωνιά μαζί με τους συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο της Κρήτης και φοιτητές απ’ όλο τον κόσμο.
Μακραίωνη η πορεία της πόλης, από το 3.000 π.Χ. μέχρι τον 14ο αιώνα μ.Χ. Αλλά το ντεμπούτο του σύγχρονου μουσείου της έρχεται να φωτίσει τα «σκοτεινά χρόνια», την αυγή του ελληνικού πολιτισμού, τον καιρό της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Πώς γράφεται λοιπόν η ιστορία του εδώ και του επέκεινα στην καρδιά της κρητικής γης, ανάμεσα στην αρχαία Κυδωνία (Χανιά), την Κνωσό, τη Φαιστό και τη Γόρτυνα, στα χρόνια της διήγησης και του σχηματισμού των ομηρικών επών;
Ένα μοναδικό αρχαιολογικό πάρκοΤουλάχιστον ιντριγκαδόρικα, όπως διαπιστώσαμε περιηγούμενοι με τον πανεπιστημιακό και ανασκαφέα στο εκτεταμένο αρχαιολογικό πάρκο. Φταίει σίγουρα και η πάντα παραστατική αφήγησή του. Σαν ένα μεγάλο πέτρινο καράβι που άραξε στους πρόποδες του Ψηλορείτη μέσα σ’ ένα δάσος από ελιές, κυπαρίσσια, χαρουπιές και κελαηδίσματα πουλιών μας σύστησε τον λόφο της αρχαίας Ελεύθερνας.
Στην πόλη και την νεκρόπολη στη θέση Ορθή Πέτρα, κάτω από το καμπύλο στέγαστρο που φτιάχτηκε «για να προστατεύει τα οστά των προγόνων, όπως οι Κουρήτες άσπιζαν τον Δία με τις χάλκινες ασπίδες τους», μια δρασκελιά από τον διαμορφωμένο διάδρομο περιήγησης στο αρχαίο δάπεδο ήταν αρκετή για να διακτινιστούμε 2.000 χρόνια πίσω στο χρόνο.
Κι ήταν απόλαυση να βλέπεις τον καθηγητή Νίκο Σταμπολίδη αεικίνητο ανάμεσα στις πανάρχαιες ταφές να μετράει τα άνδηρα, καμιά εικοσαριά, που ανηφορίζουν ως την Ακρόπολη και να λογαριάζει κάθε ανακάλυψη στη στιγμή και στη διαχρονία της.
Να ανιχνεύει στον καταπατημένο αρχαίο δημόσιο δρόμο, πλάι στο στιβαρό ρείθρο, συνήθειες ελληνικές που «δεν αλλάζουν». Να αναπολεί το απομεσήμερο, που μαζί με μια φοιτήτριά του άνοιγαν ξανά στο φως τον πλούσια κτερισμένο θαλαμοειδή τάφο ενός προύχοντα.
Να περιγράφει το αναστηλωμένο κτίσμα που στέφουν λίθινες φιγούρες ασπιδούχων πολεμιστών ως ένα από τα πρώτα Μνημεία του Αγνώστου Στρατιώτη, «όπου θα μπορούσε η νεολαία να μαθαίνει την ιστορία της, για τους Κουρήτες και τον οικιστή της πόλης Ελευθήρα».
Να σου μιλά για το περίφημο ταφικό κτίριο με τις «αριστοκράτισσες-ιέρειες», μια από τις δέκα μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις παγκοσμίως το 2009. Οι νεαρότερες, ηλικίας 13,5, 16 και 28 είχαν ταφεί εκτάδην, ενώ η 72χρονη της «συντροφιάς», η οποία φαίνεται ότι διέθετε και μια ακόμη ιδιότητα, συμβολικού και ιερατικού χαρακτήρα, μάλλον καθιστή. Σύμφωνα με την πρόταση που έχει διατυπώσει ο ανθρωπολόγος Νότης Αγγελαράκης, τον οποίο και συναντήσαμε λίγο αργότερα, «σε απόλυτη έκφραση ανιδιοτελούς θυσίας» έκαναν την υπέρβαση «να συνεχίσουν αιώνια, σε συντροφικότητα, τα καθήκοντα και τις λειτουργίες τους στα λιβάδια με τους ασφόδελους του Άδη».Οξυδερκής ερευνητής, ο Νίκος Σταμπολίδης δεν αφήνει τίποτα να πέσει κάτω, βάζοντας στόχο να αποκωδικοποιεί κάθε σπιθαμή χώμα, κάθε πέτρα. Έτσι έδωσε το σωστό στίγμα για την ανασκαφή. Η μαυριδερή όψη που είχε ο κανονικά υποκίτρινος μαργαϊκός ασβεστόλιθος της περιοχής, τον οδήγησε να βρει το 1985 το αποτεφρωτήριο με τους αριστοκράτες πολεμιστές αλλά και μια αρχόντισσα 21 ετών, με μεσογειακή αναιμία, που πέθανε στη γέννα. Μόνο μια γυναίκα που είχε τέτοιο τέλος θα μπορούσε να «κερδίσει» μια θέση σε ταφική πυρά, ανάμεσα στους ήρωες της πόλης, καθώς σύμφωνα με τον Όμηρο «οι πόνοι της γέννας ήταν ισάξιοι με αυτούς των τραυμάτων των πολεμιστών στη μάχη».
Πάντως, την επόμενη φορά που θα βρεθώ στην περιοχή, θα το ρίξω ευχαρίστως στην πεζοπορία στα σηματοδοτημένα μονοπάτια ανάμεσα στους χείμαρρους της Χαλοπότας και του Φαραγγίτη. Θα βάλω στόχο την Ακρόπολη και κατόπιν το ελληνιστικό, ρωμαϊκό και πρωτοβυζαντινό τμήμα της πόλης στον Κατσίβελο, κι ας μην είναι αυτό ακόμα επισκέψιμο. Πίσω από την περίφραξη μπορείς να διακρίνεις την αφιερωμένη στον Μιχαήλ Αρχάγγελο βασιλική του 5ου αιώνα και το αίθριο μιας μεγάλης ρωμαϊκής βίλας.
Ένα μουσείο σε… κίνησηΠρος το παρόν, ο επαρχιακός δρόμος μας φέρνει στο μουσείο ανάμεσα στα χωριά της Ελεύθερνας και της Αρχαίας Ελεύθερνας. Σχεδιασμένο σαν μια κιβωτός μνήμης, με λιτές γραμμές, ατενίζει τον Ψηλορείτη και διαθέτει τις απαραίτητες υποδομές για τους ερευνητές (βιβλιοθήκη, γραφεία, το πλούσιο αρχείο των ανασκαφών, αποθήκες, εργαστήρια συντήρησης).
Στη μεγάλη αυλή ευωδιάζουν τα δεντρολίβανα, οι λεβάντες, τα βασιλικά, οι δάφνες του Απόλλωνα και τα γαρύφαλλα του Δία (οι δίανθοι), ενώ στο υπαίθριο θεατράκι θα πραγματοποιηθούν στις 19/6 τα εγκαίνια, παρουσία του προέδρου της Δημοκρατίας. Οι ντόπιοι άλλωστε περιμένουν τη μέρα και οι ξεναγοί της περιοχής θα είναι εδώ προσφέροντας καθοδήγηση σε έναν μουσειακό χώρο που σχεδιάστηκε με το σκεπτικό να ανανεώνει τις εκθέσεις του.
Με άξονα τον Όμηρο στην Κρήτη η εναρκτήρια, ξεδιπλώνει σε τρεις αίθουσες τεσσερισήμισι χιλιετίες ζωής. Μέσα από αντικείμενα καθημερινής ζωής και έργα τέχνης από τα προϊστορικά έως τα βυζαντινά χρόνια, αλλά και με μια σειρά από βίντεο με δραματοποιημένες αφηγήσεις (διά χειρός Αντώνη Κιούκα) που κερδίζουν εξίσου επισκέπτες κάθε ηλικίας.
Και τι να πρωτοεπισημάνεις στη διαδρομή; Η εμβληματική χάλκινη ασπίδα από τον τάφο «των πολεμιστών» κλέβει τα βλέμματα με το καλημέρα, όπως και τα αντίγραφά της που προσφέρονται για ψηλάφηση.
Δύσκολα όμως δεν θα κοντοσταθείς και μπροστά στον παμπάλαιο χάλκινο τρίφτη τυριού, το περιστρεφόμενο αγγείο με το χταπόδι, το αρωματοδοχείο σε μορφή… πτηνού-ανδρικού μορίου, την δύο-σε-ένα ρωμαϊκή κουτάλα και πιρούνα για το βραστό κρέας, τις πήλινες σφήνες για τους αερουλκούς από το Μεγάλο Λουτρό, τον λυχνοστάτη-κομψοτέχνημα του 4ου αιώνα μ.Χ., τις καταπληκτικές πλάκες από ελεφαντόδοτο με ανάγλυφες παραστάσεις από τη ζωή του Αχιλλέα και φυσικά στα περίτεχνα χρυσά κοσμήματα που βρέθηκαν στο ταφικό κτίριο Μ με τις 4 «αριστοκράτισσες-ιέρειες». Ένας πήλινος θηραϊκός στάμνος και μια χάλκινη φοινικική φιάλη γίνονται η αφορμή για να ζωντανέψει στην οθόνη η ιστορία της πριγκίπισσας της Αξού Φρονίμης που διηγείται ο Ηρόδοτος. Λίγο παραπέρα, στη μεγάλη προθήκη με τις «οδύσσειες» μπορούμε να δούμε, χάρη σε έναν διαδραστικό χάρτη της Μεσογείου, από πού έφταναν αγαθά (υπέροχα κεραμικά κ.ά.), ιδέες και άνθρωποι ως την Ελεύθερνα. Οι ξένοι άλλωστε ήταν καλοδεχούμενοι εδώ. Μέχρι κι αγρό θα τους παραχωρούσαν για να καλλιεργήσουν.
Εκεί όμως που πραγματικά «κολλάς», είναι όταν τα αριστουργήματα «ζωντανεύουν» μέσα από επιμελημένες προβολές: Μπροστά στη θεά μέλισσα, το χελωνάκι και τα χιλιάδες ακόμα χρυσά θραύσματα από τα πολυτελή γυναικεία ενδύματα. Στη συγκινητική ιστορία της Κόρης της Ελεύθερνας του 650 π.Χ. και της «ξενιτεμένης» στο Λούβρο «αδερφής» της κυρίας της Ωσέρ. Στο βίντεο του 1996 όταν η ανασκαφική ομάδα, ως δείγμα πειραματικής αρχαιολογίας, προχώρησε στην αναπαράσταση του ταφικού τελετουργικού τυπικού.
«Ποια ευρήματα ξεχωρίζετε από όλα όσα έχετε ανασκάψει την τελευταία τριακονταετία στην Ελεύθερνα;», δεν μπόρεσα να μην ρωτήσω τελικά τον Νίκο Σταμπολίδη. «Κατ’ αρχάς την πυρά του δειροτομηθέντος», μου απάντησε χωρίς δεύτερη σκέψη. Δηλαδή την ταφική πυρά ενός νέου πολεμιστή, στην άκρη της οποίας βρέθηκε ο ακέφαλος σκελετός ενός γεροδεμένου άνδρα, κατά πάσα πιθανότητα αιχμαλώτου που εκτελέστηκε για αντίποινα. Ο Όμηρος έρχεται μοιραία ξανά στην κουβέντα καθώς ο οικοδεσπότης μας μάς θυμίζει την αντίστοιχη δραματική σκηνή σφαγής των αιχμαλώτων Τρώων από τον Αχιλλέα μπροστά στην πυρά του Πατρόκλου. «Και επίσης η ταφή (σε εγχυτρισμούς) με τις πριγκίπισσες που ήταν συγγενείς. Και τότε θυμάμαι, πάντα συμβαίνει έτσι, είχα μείνει με 1-2 παιδιά στην ανασκαφή. Το ένα είχε μπει στο πιθάρι και ξαφνικά, όπως βγήκε, ξανάρχεται ο ήλιος και μπαίνει μέσα. Είναι μια συγκλονιστική στιγμή που βλέπεις ότι είναι το φως στο σκοτάδι, το φως στα σκοτεινά χρόνια, τα οποία ουσιαστικά ανασκάπτουμε σ’ αυτή τη νεκρόπολη».
