Μεταβίβαση: Σύγχρονη τέχνη στον «αρχαίο» Κεραμεικό

του Γιάννη Ασδραχά

Το νεκροταφείο του Κεραμεικού είναι ένας χώρος που, πέρα από την αρχαιολογική του σπουδαιότητα, εκπέμπει ένα ισχυρό στίγμα. Στα 40 στρέμματα που έχουν ανασκαφεί από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και σήμερα, οι αρχαιολόγοι έχουν αποκαλύψει ταφές από το 2700 π.Χ. μέχρι και τον 6 αιώνα μ.Χ. Από αυτή την τρισχιλιετή χρήση, είναι απίθανο σε κάποιο σημείο του να μην έχει συμβεί κάποια τελετουργική μεταβίβαση, από τη θνητή ιδιότητα στο απροσδιόριστο σύμπαν των ψυχών, ανθρώπων που η ζωή τους έληξε σε αυτή την πόλη.

Σήμερα, για πρώτη φορά, ο σπουδαίος αρχαιολογικός χώρος της Αθήνας επικοινωνεί με την σύγχρονη τέχνη. Αυτή η πρωτιά συντελείται με την έκθεση “Μεταβίβαση (A Transfer)”, της Μαρίας Λοϊζίδου. Την έκθεση επιμελείται η Διευθύντρια του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης, Συραγώ Τσιάρα, και διοργανώνει ο Οργανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ στο πλαίσιο της επιτυχημένης προσπάθειάς του για σύνδεση της σύγχρονης τέχνη με το δημόσιο χώρο.

Η μνήμη, το ίχνος, η σωματικότητα, το θραύσμα και ο τελετουργικός ρόλος της τέχνης αποτελούν βασικούς τόπους στο έργο της Μαρίας Λοϊζίδου στην τριακονταετή εικαστική της διαδρομή. Αφετηρία της έκθεσης είναι η εικαστική και διανοητική προσέγγιση της Ιστορίας και των μνημείων του συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου, και απαρτίζεται από έξι έργα-σημεία.

Όπως εξηγεί η Μαρία Λοϊζίδου, «τα έξι σημεία μπορούν να θεωρηθούν ως ένα είδος παράλληλης εικαστικής μεταφοράς η οποία διαβάζεται συμπληρωματικά, αλλά και αυτόνομα. Παρατίθενται σύμφωνα με εννοιολογικές συγγένειες με την τοπογραφία και τη σημασία του συγκεκριμένου χώρου και, φυσικά, βασίζονται στη συμμετοχή του θεατή». Ειδικότερα, η καλλιτέχνης προσθέτει πως κάθε σημείο εξαντλεί «μια επί μέρους θέση απέναντι στην ιστορία του χώρου και παραπέμπει σε συγγενή βιώματα όπως αυτά εκπέμπονται από την υπάρχουσα ατμόσφαιρα».

Η Μαρία Λοϊζίδου χρησιμοποίησε σχεδόν στο σύνολο των έργων της ένα υλικό δύσχρηστο και άκαμπτο: μεταλλικό νήμα από ανοξείδωτο χάλυβα, το οποίο κατάφερε να μεταμορφώσει, αποκαλύπτοντας διαφορετικές του χρήσεις. Εντέλει, δημιούργησε έργα εξαιρετικής λεπτοτεχνίας, υπερβαίνοντας την παλιά και ξεπερασμένη διάκριση τέχνης – χειροτεχνίας.

Στο σύνολο της, η έκθεση συνομιλεί δημιουργικά με τη μνήμη του τόπου και τα ίχνη της αρχαίας ελληνικής τέχνης, αναδεικνύοντας παράλληλα όψεις της γυναικείας καλλιτεχνικής εργασίας – χειροτεχνίας που συνδέονται με την ύφανση, τη συλλογική εργασία, τη σχέση με το χρόνο και την εικαστική απόδοση του γυναικείου ψυχισμού πάνω στο εργόχειρο.

Καθοριστικό ρόλο για την πραγματοποίηση της έκθεσης έχει η αγαστή και άμεση συνεργασία της με τον υπεύθυνο αρχαιολόγο του χώρου, Λεωνίδα Μπουρνιά. «Οι αναγνώσεις του έργου της Μαρίας Λοιζίδου είναι πολλές - το ίδιο ισχύει άλλωστε και για τα μνημεία του χώρου. Ταιριάζει με τη μορφολογία και τη διαδικασία της ανασκαφικής δουλειάς. Πατάμε σε γόνιμα χώματα που δεν παύουν να μας εκπλήσσουν», τόνισε ο Λεωνίδας Μπουρνιάς στη παρουσίαση της έκθεσης.

Η εγκατάσταση στους χώρους του μουσείου διαρθρώνεται σε τρεις αναρτήσεις που αποτελούν τον «Πρόλογο», ενώ οι μεγαλύτερες εγκαταστάσεις αναπτύσσονται σε τέσσερα σημεία του αρχαιολογικού χώρου και ολοκληρώνονται με έναν «Επίλογο». Στους χώρους του μουσείου, τα έργα συνομιλούν με τις αρχαιότητες, καλύπτοντας τρία παράθυρα με πλεκτά από μεταλλικό σύρμα.

Στην πρώτη αίθουσα και στο παράθυρο που βρίσκεται δίπλα στην διάσημη και καλοδιατηρημένη επιτύμβια στήλη του αποχαιρετισμού πάνω στο μεταλλικό υφαντό, οι υφάντρες του ιερού πέπλου της θεάς Αθηνάς στα Παναθήναια, οι εργαστίνες, συμμετέχουν σε ένα εναέριο χορό. Στο έργο που βρίσκεται στην κεντρική αίθουσα, η καλλιτέχνης έχει προσθέσει παραστάσεις από τα αγγεία, κυρίως της γεωμετρικής περιόδου, που υπάρχουν στις προθήκες του μουσείου. Τα υπόλοιπα έργα βρίσκονται σε σημεία της διαδρομής του επισκέπτη στον αρχαιολογικό χώρο.

Η πρώτη συνάντηση πραγματοποιείται δίπλα στο σημείο όπου οι αρχαιολόγοι φυλάσσουν δεκάδες μικρούς και μεγάλους επιτύμβιους κιονίσκους. Στο κορμό και τα κλαδιά ενός δέντρου είναι κρεμασμένες συρμάτινες κατασκευές που θυμίζουν δοχεία και παραπέμπουν άμεσα στα τεφροδοχικά αγγεία της αρχαιότητας. Σχεδόν δίπλα απλωμένο πάνω στα κλαριά των πεύκων, ο επισκέπτης, αν σηκώσει τα μάτια, θα παρατηρήσει ένα υφαντό που πάνω του είναι γραμμένα ονόματα από τους θανόντες του Κεραμεικού, αλλά και σύγχρονους ανθρώπους. Αυτό το έργο λειτουργεί ως ανάμνηση ανθρώπων αλλά και επισημαίνει στον θεατή τη διαχρονικότητα του θανάτου.

Στο μέσο του περιπάτου δύο εθελοντές υφαίνουν και ξηλώνουν την ίδια στιγμή μία πλεκτή επιφάνεια από ανοξείδωτο χάλυβα, ενεργώντας σε μια κοινή πράξη χωρίς αρχή και τέλος. Όπως εξηγεί η Μαρία Λοϊζίδου, ο πέπλος που υφαίνεται και ξηλώνεται ταυτόχρονα συμβολίζει τις συνθήκες της ζωής μας. Στην επόμενη στάση της διαδρομής, δύο μεταλλικά ημικύκλια συνθέτουν μία κυρτή επιφάνεια που θυμίζει μικρό τρούλο. Αυτό το έργο αναφέρεται στην προστασία του πολύτιμου περιεχομένου μίας περιοχής.

Απρόσμενος για τον επισκέπτη είναι ο επίλογος της έκθεσης τόσο ως προς το υλικό όσο και προς τη φόρμα. Πάνω σε ένα καλοδιατηρημένο μαρμάρινο στέλεχος βρίσκεται μία μικροσκοπική έφιππη γυναικεία μορφή από μέταλλο. Το κεφάλι της ακουμπάει το στήθος της, ενώ το άλογο είναι φορτωμένο με μικρούς σάκους. Πρόκειται για μία μορφή από το εικαστικό σύμπαν της καλλιτέχνιδας, μία «πονοσυλλέκτη». Το φορτίο που μεταφέρει είναι ο πόνος, τον οποίο συνέλεξε από τις ψυχές των ανθρώπων.

«Η Μεταβίβαση της Μαρίας Λοϊζίδου ανακαλεί μία από τις θεμελιώδεις λειτουργίες της τέχνης που δεν είναι άλλη από τον αναστοχασμό και την επεξεργασία παρελθόντων βιωμάτων, συναισθημάτων και εμπειριών που σχετίζονται με την ατομική και τη συλλογική ιστορία», σημειώνει η επιμελήτρια, Συραγώ Τσιάρα.

Η Κυπρία εικαστικός Μαρία Λοϊζίδου στο έργο της πραγματεύεται θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο μέσα στην καθημερινότητά του και απομονώνουν στιγμές συνδιαλλαγών του «άλλου», και των σχέσεων γενικά που καταγράφουν και υποστηρίζουν τη δύναμη της ευθραυστότητας. Σπούδασε στη École Nationale des Beaux-Arts της Λυών. Έζησε για μεγάλο διάστημα στο Παρίσι και στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στη Λευκωσία. Το 2014 ήταν short-listed για το Curate Award των Fondazione Prada και Qatar Museum Authorities. Έχει εκθέσει διεθνώς σε πολυάριθμες ατομικές και ομαδικές εκθέσεις (Μπιενάλε της Βενετίας, 1986, 2004, 2006, Μπιενάλε Καΐρου, 2010 κ. ά. ), της έχει ανατεθεί η δημιουργία έργων σε δημόσιους χώρους (Futuroscope, Poitiers, 1991, Fatima, Πορτογαλία, 2007 κ. ά. ), έχει εκπονήσει ποικίλα in situ πρότζεκτ σε μουσεία (Musée d’Art Moderne de Saint Etienne, 2010; Beaux Arts de Lyon, 2005; Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 2008; Bozar, Βρυξέλλες, 2012), και έχει λάβει μέρος σε πλήθος διαλέξεων και ομιλιών.